I

Cum sustineas et tanta negotia solus,

res Italas armis tuteris, moribus ornes,

legibus emendes, in publica commoda peccem

si longo sermone morer tua tempora, Caesar.

5

Romulus et Liber pater et cum Castore Pollux,

post ingentia facta deorum in templa recepti,

dum terras hominumque colunt genus, aspera bella

componunt, agros adsignant, oppida condunt,

plorauere suis non respondere fauorem

10

speratum meritis. Diram qui contudit hydram

notaque fatali portenta labore subegit,

comperit inuidam supremo fine domari.

Vrit enim fulgore suo qui praegrauat artes

infra se positas; extinctus amabitur idem.

15

Praesenti tibi maturos largimur honores

iurandasque tuom per numen ponimus aras,

nil oriturum alias, nil ortum tale fatentes.

Sed tuus hic populus sapiens et iustus in uno

te nostris ducibus, te Grais anteferendo

20

cetera nequaquam simili ratione modoque

aestimat et, nisi quae terris semota suisque

temporibus defuncta uidet, fastidit et odit,

sic fautor ueterum ut tabulas peccare uetantis,

quas bis quinque uiri sanxerunt, foedera regum

25

uel Gabiis uel cum rigidis aequata Sabinis,

pontificum libros, annosa uolumina uatum

dictitet Albano Musas in monte locutas.

Si, quia Graiorum sunt antiquissima quaeque

scripta uel optima, Romani pensantur eadem

30

scriptores trutina, non est quod multa loquamur:

nihil intra est oleam, nil extra est in nuce duri;

uenimus ad summum fortunae: pingimus atque

psallimus et luctamur Achiuis doctius unctis.

Si meliora dies, ut uina, poemata reddit,

35

scire uelim chartis pretium quotus adroget annus.

Scriptor abhinc annos centum qui decidit, inter

perfectos ueteresque referri debet an inter

uilis atque nouos? Excludat iurgia finis.

'Est uetus atque probus centum qui perficit annos.'

40

Quid? Qui deperiit minor uno mense uel anno,

inter quos referendus erit? Veteresne poetas

an quos et praesens et postera respuat aetas?

'Iste quidem ueteres inter ponetur honeste

qui uel mense breui uel toto est iunior anno.'

45

Vtor permisso caudaeque pilos ut equinae

paulatim uello et demo unum, demo etiam unum,

dum cadat elusus ratione ruentis acerui

qui redit in fastos et uirtutem aestimat annis

miraturque nihil, nisi quod Libitina sacrauit.

50

Ennius, et sapiens et fortis et alter Homerus,

ut critici dicunt, leuiter curare uidetur

quo promissa cadant et somnia Pythagorea.

Naeuius in manibus non est et mentibus haeret

paene recens? Adeo sanctum est uetus omne poema.

55

Ambigitur quotiens uter utro sit prior, aufert

Paccuuius docti famam senis, Accius alti,

dicitur Afrani toga conuenisse Menandro,

Plautus ad exemplar Siculi properare Epicharmi,

uincere Caecilius grauitate, Terentius arte.

60

Hos ediscit et hos arto stipata theatro

spectat Roma potens; habet hos numeratque poetas

ad nostrum tempus Liui scriptoris ab aeuo.

Interdum uolgus rectum uidet, est ubi peccat.

Si ueteres ita miratur laudatque poetas

65

ut nihil anteferat, nihil illis comparet, errat;

si quaedam nimis antique, si pleraque dure

dicere credit eos, ignaue multa fatetur,

et sapit et mecum facit et Ioue iudicat aequo.

Non equidem insector delendaue carmina Liui

70

esse reor, memini quae plagosum mihi paruo

Orbilium dictare; sed emendata uideri

pulchraque et exactis minimum distantia miror.

Inter quae uerbum emicuit si forte decorum,

si uersus paulo concinnior unus et alter,

75

iniuste totum ducit uenditque poema.

Indignor quicquam reprehendi, non quia crasse

compositum inlepideue putetur, sed quia nuper,

nec ueniam antiquis, sed honorem et praemia posci.

Recte necne crocum floresque perambulet Attae

80

fabula si dubitem, clament periisse pudorem

cuncti paene patres, ea cum reprehendere coner

quae grauis Aesopus, quae doctus Roscius egit,

uel quia nil rectum, nisi quod placuit sibi, ducunt,

uel quia turpe putant parere minoribus et, quae

85

inberbes didicere, senes perdenda fateri.

Iam Saliare Numae carmen qui laudat, et illud

quod mecum ignorat solus uolt scire uideri,

ingeniis non ille fauet plauditque sepultis,

nostra sed inpugnat, nos nostraque liuidus odit.

90

Quodsi tam Graecis nouitas inuisa fuisset

quam nobis, quid nunc esset uetus? Aut quid haberet

quod legeret tereretque uiritim publicus usus?

Vt primum positis nugari Graecia bellis

coepit et in uitium fortuna labier aequa,

95

nunc athletarum studiis, nunc arsit equorum,

marmoris aut eboris fabros aut aeris amauit,

suspendit picta uoltum mentemque tabella,

nunc tibicinibus, nunc est gauisa tragoedis;

sub nutrice puella uelut si luderet infans,

100

quod cupide petiit mature plena reliquit.

Quid placet aut odio est, quod non mutabile credas?

Hoc paces habuere bonae uentique secundi.

Romae dulce diu fuit et sollemne reclusa

mane domo uigilare, clienti promere iura,

105

cautos nominibus rectis expendere nummos,

maiores audire, minori dicere per quae

crescere res posset, minui damnosa libido.

Mutauit mentem populus leuis et calet uno

scribendi studio; pueri patresque seueri

110

fronde comas uincti cenant et carmina dictant.

Ipse ego, qui nullos me adfirmo scribere uersus,

inuenior Parthis mendacior et prius orto

sole uigil calamum et chartas et scrinia posco.

Nauim agere ignarus nauis timet; habrotonum aegro

115

non audet nisi qui didicit dare; quod medicorum est

promittunt medici; tractant fabrilia fabri:

scribimus indocti doctique poemata passim.

Hic error tamen et leuis haec insania quantas

uirtutes habeat, sic collige: uatis auarus

120

non temere est animus; uersus amat, hoc studet unum;

detrimenta, fugas seruorum, incendia ridet;

non fraudem socio pueroue incogitat ullam

pupillo; uiuit siliquis et pane secundo;

militiae quamquam piger et malus, utilis urbi,

125

si das hoc, paruis quoque rebus magna iuuari.

Os tenerum pueri balbumque poeta figurat,

torquet ab obscenis iam nunc sermonibus aurem,

mox etiam pectus praeceptis format amicis,

asperitatis et inuidiae corrector et irae,

130

recte facta refert, orientia tempora notis

instruit exemplis, inopem solatur et aegrum.

Castis cum pueris ignara puella mariti

disceret unde preces, uatem ni Musa dedisset?

Poscit opem chorus et praesentia numina sentit,

135

caelestis implorat aquas docta prece blandus,

auertit morbos, metuenda pericula pellit,

impetrat et pacem et locupletem frugibus annum;

carmine di superi placantur, carmine Manes.

Agricolae prisci, fortes paruoque beati,

140

condita post frumenta leuantes tempore festo

corpus et ipsum animum spe finis dura ferentem,

cum sociis operum pueris et coniuge fida

Tellurem porco, Siluanum lacte piabant,

floribus et uino Genium memorem breuis aeui.

145

Fescennina per hunc inuenta licentia morem

uersibus alternis opprobria rustica fudit,

libertasque recurrentis accepta per annos

lusit amabiliter, donec iam saeuos apertam

in rabiem coepit uerti iocus et per honestas

150

ire domos impune minax. Doluere cruento

dente lacessit, fuit intactis quoque cura

condicione super communi; quin etiam lex

poenaque lata, malo quae nollet carmine quemquam

describi; uertere modum, formidine fustis

155

ad bene dicendum delectandumque redacti.

Graecia capta ferum uictorem cepit et artes

intulit agresti Latio; sic horridus ille

defluxit numerus Satrunius, et graue uirus

munditiae pepulere; sed in longum tamen aeuum

160

manserunt hodieque manent uestigia ruris.

Serus enim Graecis admouit acumina chartis

et post Punica bella quietus quaerere coepit,

quid Sophocles et Thespis et Aeschylos utile ferrent.

Temptauit quoque rem si digne uertere posset,

165

et placuit sibi, natura sublimis et acer;

nam spirat tragicum satis et feliciter audet,

sed turpem putat inscite metuitque lituram.

Creditur, ex medio quia res arcessit, habere

sudoris minimum, sed habet comoedia tanto

170

plus oneris, quanto ueniae minus. Aspice, Plautus

quo pacto partis tutetur amantis ephebi,

ut patris attenti, lenonis ut insidiosi,

quantus sit Dossennus edacibus in parasitis,

quam non adstricto percurrat pulpita socco;

175

gestit enim nummum in loculos demittere, post hoc

securus, cadat an recto stet fabula talo.

Quem tulit ad scaenam uentoso Gloria curru

exanimat lentus spectator, sedulus inflat;

sic leue, sic paruum est animum quod laudis auarum

180

subruit aut reficit. Valeat res ludicra, si me

palma negata macrum, donata reducit opimum.

Saepe etiam audacem fugat hoc terretque poetam,

quod numero plures, uirtute et honore minores,

indocti stolidique et depugnare parati

185

si discordet eques, media inter carmina poscunt

aut ursum aut pugiles; his nam plebecula gaudet.

Verum equitis quoque iam migrauit ab aure uoluptas

omnis ad incertos oculos et gaudia uana.

Quattuor aut pluris aulaea premuntur in horas

190

dum fugiunt equitum turmae peditumque cateruae;

mox trahitur manibus regum fortuna retortis,

esseda festinant, pilenta, petorrita, naues,

captiuum portatur ebur, captiua Corinthus.

Si foret in terris, rideret Democritus, seu

195

diuersum confusa genus panthera camelo

siue elephans albus uolgi conuerteret ora;

spectaret populum ludis attentius ipsis

ut sibi praebentem nimio spectacula plura;

scriptores autem narrare putaret asello

200

fabellam surdo. Nam quae peruincere uoces

eualuere sonum, referunt quem nostra theatra?

Garganum mugire putes nemus aut mare Tuscum,

tanto cum strepitu ludi spectantur et artes

diuitiaeque peregrinae, quibus oblitus actor

205

cum stetit in scaena, concurrit dextera laeuae.

Dixit adhuc aliquid? Nil sane. Quid placet ergo?

Lana Tarentino uiolas imitata ueneno.

Ac ne forte putes me, quae facere ipse recusem,

cum recte tractent alii, laudare maligne,

210

ille per extentum funem mihi posse uidetur

ire poeta meum qui pectus inaniter angit,

inritat, mulcet, falsis terroribus implet,

ut magus, et modo me Thebis, modo ponit Athenis.

Verum age et his, qui se lectori credere malunt

215

quam spectatoris fastidia ferre superbi,

curam redde breuem, si munus Apolline dignum

uis complere libris et uatibus addere calcar,

ut studio maiore petant Helicona uirentem.

Multa quidem nobis facimus mala saepe poetae

220

(ut uineta egomet caedam mea), cum tibi librum

sollicito damus aut fesso; cum laedimur, unum

si quis amicorum est ausus reprehendere uersum;

cum loca iam recitata reuoluimus inreuocati;

cum lamentamur non apparere labores

225

nostros et tenui decucta poemata filo;

cum speramus eo rem uenturam ut, simul atque

carmina rescieris non fingere, commodus ultro

arcessas et egere uetes et scribere cogas.

Sed tamen est operae pretium cognoscere qualis

230

aedituos habeat belli spectata domique

uirtus, indigno non committenda poetae.

Gratus Alexandro regi Magno fuit ille

Choerilos, incultis qui uersibus et male natis

rettulit acceptos, regale nomisma, Philippos.

235

Sed ueluti tractata notam labemque remittunt

attramenta, fere scriptores carmine foedo

splendida facta linunt. Idem rex ille, poema

qui tam ridiculum tam care prodigus emit,

edicto uetuit nequis se praeter Apellen

240

pingeret aut alius Lysippo duceret aera

fortis Alexandri uoltum simulantia. Quodsi

iudicium subtile uidendis artibus illud

ad libros et ad haec Musarum dona uocares,

Boeotum in crasso iurares aere natum.

245

At neque dedecorant tua de se iudicia atque

munera, quae multa dantis cum laude tulerunt

dilecti tibi Vergilius Variusque poetae,

nec magis expressi uoltus per aenea signa

quam per uatis opus mores animique uirorum

250

clarorum apparent. Nec sermones ego mallem

repentis per humum quam res componere gestas

terrarumque situs et flumina dicere et arces

montibus impositas et barbara regna tuisque

auspiciis totum confecta duella per orbem,

255

claustraque custodem pacis cohibentia Ianum

et formidatam Parthis te principe Romam,

si, quantum cuperem, possem quoque; sed neque paruom

carmen maiestas recipit tua, nec meus audet

rem temptare pudor, quam uires ferre recusent.

260

Sedulitas autem stulte quem diligit urget,

praecipue cum se numeris commendat et arte;

discit enim citius meminitque libentius illud

quod quis diridet quam quod probat et ueneratur.

Nil moror officium quod me grauat, ac neque ficto

265

in peius uoltu proponi cereus usquam

nec praue factis decorari uersibus opto,

ne rubeam pingui donatus munere et una

cum scriptore meo capsa porrectus operta

deferar in uicum uendentem tus et odores

270

et piper et quicquid chartis amicitur ineptis.

---

II

Flore, bono claroque fidelis amice Neroni,

siquis forte uelit puerum tibi uendere natum

Tibure uel Gabiis et tecum sic agat: 'Hic et

candidus et talos a uertice pulcher ad imos

5

fiet eritque tuus nummorum milibus octo,

uerna ministeriis ad nutus aptus erilis,

litterulis Graecis inbutus, idoneus arti

cuilibet; argilla quiduis imitaberis uda;

quin etiam canet indoctum, sed dulce bibenti.

10

Multa fidem promissa leuant, ubi plenius aequo

laudat uenalis qui uolt extrudere merces.

Res urget me nulla; meo sum pauper in aere.

Nemo hoc mangonum faceret tibi; non temere a me

quiuis ferret idem. Semel hic cessauit et, ut fit,

15

in scalis latuit metuens pendentis habenae';

des nummos, excepta nihil te si fuga laedit,

ille ferat pretium poenae securus, opinor.

Prudens emisti uitiosum, dicta tibi est lex;

insequeris tamen hunc et lite moraris iniqua?

20

Dixi me pigrum proficiscenti tibi, dixi

talibus officiis prope mancum, ne mea saeuos

iurgares ad te quod epistula nulla rediret.

Quid tum profeci, mecum facientia iura

si tamen adtemptas? Quereris super hoc etiam quod

25

expectata tibi non mittam carmina mendax.

Luculli miles collecta uiatica multis

aerumnis, lassus dum noctu stertit, ad assem

perdiderat; post hoc uehemens lupus, et sibi et hosti

iratus pariter, ieiunis dentibus acer,

30

praesidium regale loco deiecit, ut aiunt,

summe munito et multarum diuite rerum.

Clarus ob id factum donis ornatur honestis,

accipit et bis dena super sestertia nummum.

Forte sub hoc tempus castellum euertere praetor

35

nescio quod cupiens hortari coepit eundem

uerbis quae timido quoque possent addere mentem;

'I, bone, quo uirtus tua te uocat, i pede fausto,

grandia laturus meritorum praemia. Quid stas?'

Post haec ille catus, quantumuis rusticus: 'Ibit,

40

ibit eo, quo uis, qui zonam perdidit' inquit.

Romae nutriri mihi contigit atque doceri

iratus Grais quantum nocuisset Achilles.

Adiecere bonae paulo plus artis Athenae,

scilicet ut uellem curuo dinoscere rectum

45

atque inter siluas Academi quaerere uerum.

Dura sed emouere loco me tempora grato

ciuilisque rudem belli tulit aestus in arma

Caesaris Augusti non responsura lacertis.

Vnde simul primum me dimisere Philippi,

50

decisis humilem pinnis inopemque paterni

et laris et fundi paupertas impulit audax

ut uersus facerem; sed quod non desit habentem

quae poterunt umquam satis expurgare cicutae,

ni melius dormire putem quam scribere uersus?

55

Singula de nobis anni praedantur euntes;

eripuere iocos, uenerem, conuiuia, ludum;

tendunt extorquere poemata; quid faciam uis?

Denique non omnes eadem mirantur amantque;

carmine tu gaudes, hic delectatur iambis,

60

ille Bioneis sermonibus et sale nigro.

Tres mihi conuiuae prope dissentire uidentur,

poscentes uario multum diuersa palato.

Quis dem? Quid non dem? Renuis quod tu, iubet alter;

quod petis, id sane est inuisum acidumque duobus.

65

Praeter cetera me Romaene poemata censes

scribere posse inter tot curas totque labores?

Hic sponsum uocat, hic auditum scripta, relictis

omnibus officiis; cubat hic in colle Quirini,

hic extremo in Auentino, uisendus uterque;

70

interualla uides humane commoda. 'Verum

purae sunt plateae, nihil ut meditantibus obstet.'

Festinat calidus mulis gerulisque redemptor,

torquet nunc lapidem, nunc ingens machina tignum,

tristia robustis luctantur funera plaustris,

75

hac rabiosa fugit canis, hac lutulenta ruit sus;

i nunc et uersus tecum meditare canoros.

Scriptorum chorus omnis amat nemus et fugit urbem,

rite cliens Bacchi somno gaudentis et umbra;

tu me inter strepitus nocturnos atque diurnos

80

uis canere et contracta sequi uestigia uatum?

Ingenium, sibi quod uacuas desumpsit Athenas

et studiis annos septem dedit insenuitque

libris et curis, statua taciturnius exit

plerumque et risu populum quatit: hic ego, rerum

85

fluctibus in mediis et tempestatibus urbis,

uerba lyrae motura sonum conectere digner?

Frater erat Romae consulti rhetor, ut alter

alterius sermone meros audiret honores,

Gracchus ut hic illi, foret huic ut Mucius ille.

90

Qui minus argutos uexat furor iste poetas?

Carmina compono, hic elegos, 'mirabile uisu

caelatumque nouem Musis opus.' Aspice primum

quanto cum fastu, quanto molimine circum

spectemus uacuam Romanis uatibus aedem;

95

mox etiam, si forte uacas, sequere et procul audi

quid ferat et qua re sibi nectat uterque coronam.

Caedimur et totidem plagis consumimus hostem,

lento Samnites ad lumina prima duello.

Discedo Alcaeus puncto illius; ille meo quis?

100

Quis nisi Callimachus? Si plus adposcere uisus,

fit Mimnermus et optiuo cognomine crescit.

Multa fero ut placem genus inritabile uatum,

cum scribo et supplex populi suffragia capto;

idem finitis studiis et mente recepta

105

opturem patulas impune legentibus auris.

Ridentur mala qui componunt carmina; uerum

gaudent scribentes et se uenerantur et ultro,

si taceas, laudant quicquid scripsere beati.

At qui legitimum cupiet fecisse poema,

110

cum tabulis animum censoris sumet honesti;

audebit, quaecumque parum splendoris habebunt

et sine pondere erunt et honore indigna ferentur,

uerba mouere loco, quamuis inuita recedant

et uersentur adhuc inter penetralia Vestae;

115

obscurata diu populo bonus eruet atque

proferet in lucem speciosa uocabula rerum,

quae priscis memorata Catonibus atque Cethegis

nunc situs informis premit et deserta uetustas;

adsciscet noua, quae genitor produxerit usus.

120

Vehemens et liquidus puroque simillimus amni

fundet opes Latiumque beabit diuite lingua;

luxuriantia compescet, nimis aspera sano

leuabit cultu, uirtute carentia tollet,

ludentis speciem dabit et torquebitur, ut qui

125

nunc Satyrum, nunc agrestem Cyclopa mouetur.

Praetulerim scriptor delirus inersque uideri,

dum mea delectent mala me uel denique fallant,

quam sapere et ringi. Fuit haud ignobilis Argis,

qui se credebat miros audire tragoedos

130

in uacuo laetus sessor plausorque theatro,

cetera qui uitae seruaret munia recto

more, bonus sane uicinus, amabilis hospes,

comis in uxorem, posset qui ignoscere seruis

et signo laeso non insanire lagoenae,

135

posset qui rupem et puteum uitare patentem.

Hic ubi cognatorum opibus curisque refectus

expulit elleboro morbum bilemque meraco

et redit ad sese: 'Pol, me occidistis, amici,

non seruastis' ait, 'cui sic extorta uoluptas

140

et demptus per uim mentis gratissimus error.'

Nimirum sapere est abiectis utile nugis,

et tempestiuum pueris concedere ludum,

ac non uerba sequi fidibus modulanda Latinis,

sed uerae numerosque modosque ediscere uitae.

145

Quocirca mecum loquor haec tacitusque recordor:

'Si tibi nulla sitim finiret copia lymphae,

narrares medicis; quod, quanto plura parasti,

tanto plura cupis, nulline faterier audes?

Si uolnus tibi monstrata radice uel herba

150

non fieret leuius, fugeres radice uel herba

proficiente nihil curarier; audieras, cui

rem di donarent, illi decedere prauam

stultitiam, et cum sis nihilo sapientior, ex quo

plenior es, tamen uteris monitoribus isdem?

155

At si diuitiae prudentem reddere possent,

si cupidum timidumque minus te, nempe ruberes,

uiueret in terris te siquis auarior uno.

Si proprium est quod quis libra mercatus et aere est,

quaedam, si credis consultis, mancipat usus,

160

qui te pascit ager, tuus est, et uilicus Orbi,

cum segetes occat tibi mox frumenta daturas,

te dominum sentit. Das nummos, accipis uuam,

pullos, oua, cadum temeti; nempe modo isto

paulatim mercaris agrum, fortasse trecentis

165

aut etiam supra nummorum milibus emptum.

Quid refert, uiuas numerato nuper an olim?

Emptor Aricini quoniam Veientis et arui

emptum cenat holus, quamuis aliter putat, emptis

sub noctem gelidam lignis calefactat aenum,

170

sed uocat usque suum, qua populus adsita certis

limitibus uicina refugit iurgia; tamquam

sit proprium quicquam, puncto quod mobilis horae

nunc prece, nunc pretio, nunc ui, nunc morte suprema

permutet dominos et cedat in altera iura.

175

Sic quia perpetuus nulli datur usus et heres

heredem alterius uelut unda superuenit undam,

quid uici prosunt aut horrea? Quid Calabris

saltibus adiecti Lucani, si metit Orcus

grandia cum paruis, non exorabilis auro?

180

Gemmas, marmor, ebur, Tyrrhena sigilla, tabellas,

argentum, uestes Gaetulo murice tinctas

sunt qui non habeant, est qui non curat habere.

Cur alter fratrum cessare et ludere et ungui

praeferat Herodis palmetis pinguibus, alter

185

diues et inportunus ad umbram lucis ab ortu

siluestrem flammis et ferro mitiget agrum,

scit Genius, natale comes qui temperat astrum,

naturae deus humanae, mortalis in unum

quodque caput, uoltu mutabilis, albus et ater.

190

Vtar et ex modico, quantum res poscet, aceruo

tollam, nec metuam quid de me iudicet heres,

quod non plura datis inuenerit; et tamen idem

scire uolam quantum simplex hilarisque nepoti

discrepet et quantum discordet parcus auaro.

195

Distat enim, spargas tua prodigus an neque sumptum

inuitus facias neque plura parare labores,

ac potius, puer ut festis Quinquatribus olim,

exiguo gratoque fruaris tempore raptim.

Pauperies inmunda domus procul absit; ego utrum

200

naue ferar magna an parua, ferar unus et idem.

Non agimur tumidis uelis Aquilone secundo;

non tamen aduersis aetatem ducimus Austris,

uiribus, ingenio, specie, uirtute, loco, re

extremi primorum, extremis usque priores.

205

Non es auarus: abi. Quid? Cetera iam simul isto

cum uitio fugere? Caret tibi pectus inani

ambitione? Caret mortis formidine et ira?

Somnia, terrores magicos, miracula, sagas,

nocturnos lemures portentaque Thessala rides?

210

Natalis grate numeras? Ignoscis amicis?

Lenior et melior fis accedente senecta?

Quid te exempta iuuat spinis de pluribus una?

Viuere si recte nescis, decede peritis.

Lusisti satis, edisti satis atque bibisti;

215

tempus abire tibi est, ne potum largius aequo

rideat et pulset lasciua decentius aetas.'