[1] Pausanias Lacedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere vitae fuit; nam ut virtutibus eluxit, sic vitiis est obrutus. Huius inlustrissimum est proelium apud Plataeas. Namque illo duce Mardonius, satrapes regius, natione Medus, regis gener, in primis omnium Persarum et manu fortis et consili plenus, cum ducentis milibus peditum, quos viritim legerat, et viginti equitum haud ita magna manu Graeciae fugatus est, eoque ipse dux cecidit proelio. Qua victoria elatus plurima miscere coepit et maiora concupiscere. Sed primum in eo est reprehensus, quod ex praeda tripodem aureum Delphis posuisset epigrammate inscripto, in quo haec erat sententia: suo ductu barbaros apud Plataeas esse deletos eiusque victoriae ergo Apollini id donum dedisse. Hos versus Lacedaemonii exsculpserunt neque aliud scripserunt quam nomina earum civitatum quarum auxilio Persae erant victi.

[2] Post id proelium eundem Pausaniam cum classe communi Cyprum atque Hellespontum miserunt, ut ex iis regionibus barbarorum praesidia depelleret. Pari felicitate in ea re usus elatius se gerere coepit maioresque appetere res. Nam cum Byzantio expugnato cepisset compluris Persarum nobilis atque in iis nonnullos regis propinquos, hos clam Xerxi remisit, simulans ex vinclis publicis effugisse et cum iis Gongylum Eretriensem, qui litteras regi redderet, in quibus haec fuisse scripta Thucydides memoriae prodidit: ``Pausanias, dux Spartae, quos Byzantii ceperat, postquam propinquos tuos cognovit, tibi muneri misit seque tecum adfinitate coniungi cupit. Qua re, si tibi videtur, des ei filiam tuam nuptum. Id si feceris, et Spartam et ceteram Graeciam sub tuam potestatem se adiuvante te redacturum pollicetur. His de rebus si quid agere volueris, certum hominem ad eum mittas face, cum quo conloquatur.'' Rex tot hominum salute tam sibi necessariorum magno opere gavisus confestim cum epistula Artabazum ad Pausaniam mittit, in qua eum conlaudat ac petit ne cui rei parcat ad ea efficienda quae polliceretur; si perfecerit, nullius rei a se repulsam laturum. Huius Pausanias voluntate cognita alacrior ad rem gerendam factus in suspicionem cecidit Lacedaemoniorum. Quo facto domum revocatus, accusatus capitis absolvitur, multatur tamen pecunia, quam ob causam ad classem remissus non est.

[3] At ille post non multo sua sponte ad exercitum rediit et ibi non stolida sed dementi ratione cogitata patefecit; non enim mores patrios solum, sed etiam cultum vestitumque mutavit. Apparatu regio utebatur, veste Medica; satellites Medi et Aegyptii sequebantur; epulabatur more Persarum luxuriosius quam qui aderant perpeti possent; aditum petentibus non dabat, superbe respondebat, credeliter imperabat. Spartam redire nolebat; Colonas, qui locus in agro Troade est, se contulerat; ibi consilia cum patriae tum sibi inimica capiebat. Id postquam Lacedaemonii rescierunt, legatos cum clava ad eum miserunt, in qua more illorum erat scriptum nisi domum reverteretur, se capitis eum damnaturos. Hoc nuntio commotus, sperans se etiam tum pecunia et potentia instans periculum posse depellere, domum rediit. Huc ut venit, ab ephoris in vincla publica est coniectus; licet enim legibus eorum cuivis ephoro hoc facere regi. Hinc tamen se expedivit, neque eo magis carebat suspicione; nam opinio manebat eum cum rege habere societatem. Est genus quoddam hominum quod Hilotae vocatur, quorum magna multitudo agros Lacedaemoniorum colit servorumque munere fungitur. Hos quoque sollicitare spe libertatis existimabatur. Sed quod harum rerum nullum erat apertum crimen quo coargui posset, non putabant de tali tamque claro viro suspicionibus oportere iudicari, et exspectandum dum se ipsa res aperiret.

[4] Interim Argilius quidam adulescentulus, cum epitulam ab eo ad Artabazum accepisset eique in suspicionem venisset aliquid in ea de se esse scriptum, quod nemo eorum redisset qui eodem missi erant, vincla epistulae laxavit signoque detracto cognovit si pertulisset, sibi esse pereundum. Erant in eadem epistula quae ad ea pertinebant quae inter regem Pausaniamque convenerant. Has ille litteras ephoris tradidit. Non est praetereunda gravitas Lacedaemoniorum hoc loco. Nam ne huius quidem indicio impulsi sunt ut Pausaniam comprehenderent, neque prius vim adhibendam putaverunt quam se ipse indicasset. Itaque huic indici quid fieri vellent praeceperunt. Fanum Neptuni est Taenari, quod violari nefas putant Graeci. Eo ille confugit in araque consedit. Hanc iuxta locum fecerunt sub terra, ex quo posset exaudiri si quis quid loqueretur cum Argilio. Huc ex ephoris quidam descenderunt. Pausanias ut audivit Argilium confugisse in aram, perturbatus venit eo. Quem cum supplicem dei videret in ara sedentem, quaerit causae quid sit tam repentini consili. Huic ille quid ex litteris comperisset aperit. Quo magis Pausanias perturbatus orare coepit ne enuntiaret neu se meritum de illo optime proderet; quod si eam veniam sibi dedisset tantisque implicatum rebus sublevasset, magno ei praemio futurum.

[5] His rebus ephori cognitis satius putarunt in urbe eum comprehendi. Quo cum essent profecti et Pausanias placato Argilio, ut putabat, Lacedaemonem reverteretur, in itinere cum iam in eo esset ut comprehenderetur, ex vultu cuiusdam ephori qui eum admoneri cupiebat insidias sibi fieri intellexit. Itaque paucis ante gradibus quam qui eum sequebantur, in aedem Minervae quae Chalcioicos vocatur confugit. Hinc ne exire posset, statim ephori valvas eius aedis obstruxerunt tectumque sunt demoliti, quo celerius sub divo interiret. Dicitur eo tempore matrem Pausaniae vixisse eamque iam magno natu, postquam de scelere fili comperit, in primis ad filium claudendum lapidem ad introitum aedis attulisse. Hic cum semianimis de templo elatus esset, confestim animam efflavit. Sic Pausanias magnam belli gloriam turpi morte maculavit. Cuius mortui corpus cum eodem nonnulli dicerent inferri oportere quo ii qui ad supplicium essent dati, displicuit pluribus, et procul ad eo loco infoderunt quo erat mortuus. Inde posterius dei Dephici responso erutus atque eodem loco sepultus est ubi vitam posuerat.