Turnus ut infractos adverso Marte Latinos

defecisse videt, sua nunc promissa reposci,

se signari oculis, ultro implacabilis ardet

attollitque animos. Poenorum qualis in arvis

5

saucius ille gravi venantum vulnere pectus

tum demum movet arma leo gaudetque comantis

excutiens cervice toros fixumque latronis

inpavidus frangit telum et fremit ore cruento:

haud secus adcenso gliscit violentia Turno.

10

Tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:

'Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent

ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent.

Congredior, fer sacra, pater, et concipe foedus.

Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,

15

desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),

et solus ferro crimen commune refellam,

aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'

Olli sedato respondit corde Latinus:

'O praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci

20

virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est

consulere atque omnis metuentem expendere casus.

Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;

sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis,

25

nec genus indecores. Sine me haec haud mollia fatu

sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri.

Me natam nulli veterum sociare procorum

fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.

Victus amore tui, cognato sanguine victus

30

coniugis et maestae lacrumis, vincla omnia rupi:

promissam eripui genero, arma impia sumpsi.

Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur

bella, vides, quantos primus patiare labores.

Bis magna victi pugna vix urbe tuemur

35

spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta

sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.

Quo referor totiens? Quae mentem insania mutat?

Si Turno exstincto socios sum adscire paratus,

cur non incolumi potius certamina tollo?

40

Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet

Italia, ad mortem si te -- Fors dicta refutet! --

prodiderim, natam et conubia nostra petentem?

Respice res bello varias; miserere parentis

longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe

45

dividit.' Haudquaquam dictis violentia Turni

flectitur: exsuperat magis aegrescitque medendo.

Ut primum fari potuit, sic institit ore:

'Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me

deponas letumque sinas pro laude pacisci:

50

et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra

spargimus; et nostro sequitur de volnere sanguis.

longe illi dea mater erit, quae nube fugacem

feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'

At regina, nova pugnae conterrita sorte,

55

flebat et ardentem generum monitura tenebat:

'Turne, per has ego te lacrimas, per siquis Amatae

tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae

tu requies miserae, decus imperiumque Latini

te penes, in te omnis domus inclinata recumbit).

60

unum oro: desiste manum committere Teucris.

Qui te cumque manent isto certamine casus,

et me, Turne, manent: simul haec invisa relinquam

lumina nec generum Aenean captiva videbo.'

Accepit vocem lacrimis Lavinia matris

65

flagrantis perfusa genas, quoi plurimus ignem

subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.

Indum sanguineo veluti violaverit ostro

siquis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

alba rosa: talis virgo dabat ore colores.

70

Illum turbat amor, figitque in virgine voltus:

ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam.

'Ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto

prosequere in duri certamina Martis euntem,

O mater; neque enim Turno mora libera mortis.

75

Nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno

haud placitura refer: cum primum crastina caelo

puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant

et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,

80

illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit.

poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,

Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

qui candore nives anteirent, cursibus auras.

85

Circumstant properi aurigae manibusque lacessunt

pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.

Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco

circumdat loricam umeris; simul aptat habendo

ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae.

90

ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti

fecerat et Stygia candientem tinxerat unda.

Exin quae mediis ingenti adnixa columnae

aedibus adstabat, validam vi corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem

95

vociferans: 'Nunc, O numquam frustrata vocatus

hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor

te Turni nunc dextra gerit. Da sternere corpus

loricamque manu valida lacerare revulsam

semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis

100

vibratos calido ferro murraque madentis.'

His agitur furiis; totoque ardentis ab ore

scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis:

mugitus veluti cum prima in proelia taurus

terrificos ciet atque irasci in cornua temptat,

105

arboris obnixus trunco, ventosque lacessit

ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.

Nec minus interea maternis saevos in armis

Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,

oblato gaudens componi foedere bellum,

110

tum socios maestique metum solatur Iuli,

fata docens, regique iubet responsa Latino

certa referre viros et pacis dicere leges.

Postera vix summos spargebat lumine montis

orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt

115

solis equi lucemque elatis naribus efflant:

campum ad certamen magnae sub moenibus urbis

dimensi Rutulique viri Teucrique parabant

in medioque focos et dis communibus aras

gramineas. Alii fontemque ignemque ferebant,

120

velati limo et verbena tempora vincti.

Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis

agmina se fundunt portis. Hinc Troius omnis

Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis

125

pugna vocet; nec non mediis in milibus ipsi

ductores auro volitant ostroque decori,

et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas

et Messapus equum domitor, Neptunia proles.

Utque dato signo spatia in sua quisque recessit,

130

defigunt tellure hastas et scuta reclinant.

Tum studio effusae matres et volgus inermum

invalidique senes turris ac tecta domorum

obsedere, alii portis sublimibus adstant.

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur,

135

tum neque nomen erat nec honos aut gloria monti,

prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

Extemplo Turni sic est adfata sororem

diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris

140

praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem

Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):

'Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,

scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae

magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,

145

praetulerim caelique lubens in parte locarim:

disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.

Qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant

cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi:

nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,

150

Parcarumque dies et vis inimica propinquat.

Non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.

Tu pro germano siquid praesentius audes,

perge: decet. Forsan miseros meliora sequentur.'

Vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profudit

155

terque quaterque manu pectus percussit honestum.

'Non lacrumis hoc tempus,' ait Saturnia Iuno:

'Adcetera et fratrem, siquis modus, eripe morti,

aut tu bella cie conceptumque excute foedus:

auctor ego audendi.' Sic exhortata reliquit

160

incertam et tristi turbatam volnere mentis.

Interea reges, ingenti mole Latinus

quadriiugo vehitur curru, cui tempora circum

aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis,

165

bina manu lato crispans hastilia ferro;

hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,

sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis,

et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,

procedunt castris, puraque in veste sacerdos

170

saetigeri fetum suis intonsamque bidentem

adtulit admovitque pecus flagrantibus aris.

Illi ad surgentem conversi lumina solem

dant fruges manibus salsas et tempora ferro

summa notant pecudum paterisque altaria libant.

175

Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:

'Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra voeanti,

quam propter tantos potui perferre labores,

et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx,

iam melior, iam, diva, precor, tuque inclute Mavors,

180

cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;

fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti

religio et quae caeruleo sunt numina ponto:

cesserit Ausonio si fors victoria Turno,

convenit Evandri victos discedere ad urbem,

185

cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles

Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent,

sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem

(ut potius reor et potius di numine firment),

non ego nec Teucris Italos parere iubebo

190

nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae

invictae gentes aeterna in foedera mittant.

Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,

imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri

constituent, urbique dabit Lavinia nomen.'

195

Sic prior Aeneas; sequitur sic deinde Latinus

suspiciens caelum tenditque ad sidera dextram:

'Haec eadem, Aenea, terram mare sidera iuro

Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem

vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;

200

audiat haec genitor, qui foedera fulmine sancit.

Tango aras, medios ignis et numina testor:

nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,

quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem

avertet, non, si tellurem effundat in undas

205

diluvio miscens caelumque in Tartara solvat;

ut sceptrum hoc' (dextra sceptrum nam forte gerebat

'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,

cum semel in silvis imo de stirpe recisum

matre caret posuitque comas et bracchia ferro,

210

olim arbos, nunc artificis manus aere decoro

inclusit patribusque dedit gesture Latinis.'

Talibus inter se firmabant foedera dictis

conspectu in medio procerum. Tum rite sacratas

in flammam iugulant pecudes et viscera vivis

215

eripiunt cumulantque oneratis lancibus aras.

At vero Rutulis inpar ea pugna videri

iamdudum et vario misceri pectora motu;

tum magis, ut propius cernunt non viribus aequis.

Adiuvat incessu tacito progressus et aram

220

suppliciter venerans demisso lumine Turnus

tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor.

Quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit

sermonem et volgi variare labantia corda,

in medias acies, formam adsimulata Camerti,

225

cui genus a proavis ingens clarumque paternae

nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,

in medias dat sese acies haud nescia rerum

rumoresque serit varios ac talia fatur:

'Non pudet, O Rutuli, pro cunctis talibus unam

230

obiectare animam? Numerone an viribus aequi

non sumus? En omnes et Troes et Arcades hi sunt

fatalesque manus, infensa Etruria Turno:

vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,

235

succedet fama vivusque per ora feretur:

nos patria amissa dominis parere superbis

cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'

Talibus incensa est iuvenum sententia dictis

iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur;

240

ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.

Qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem

sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur

infectum et Turni sortem miserantur iniquam.

His aliud maius Iuturna adiungit et alto

245

dat signum caelo, quo non praesentius ullum

turbavit mentes Italas monstroque fefellit.

Namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra

litoreas agitabat aves turbamque sonantem

agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

250

cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.

Adrexere animos Itali, cunctaeque volucres

convertunt clamore fugam, mirabile visu,

aetheraque obscurant pennis hostemque per auras

facta nube premunt, donec vi victus et ipso

255

pondere defecit, praedamque ex unguibus ales

proiecit fluvio penitusque in nubila fugit.

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant

expediuntque manus; primusque Tolumnius augur

'Hoc erat, hoc, votis,' inquit, 'quod saepe petivi.

260

Adcipio adgnoscoque deos; me, me duce ferrum

corripite, O miseri, quos improbus advena bello

territat invalidas ut aves et litora vestra

vi populat: petet ille fugam penitusque profundo

vela dabit. Vos unanimi densete catervas

265

et regem vobis pugna defendite raptum.'

Dixit et adversos telum contorsit in hostis

procurrens: sonitum dat stridula cornus et auras

certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor et omnes

turbati cunei calefactaque corda tumultu.

270

Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum

corpora constiterant contra, quos fida crearat

una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,

horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo

balteus et laterum iuncturas fibula mordet

275

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis

transadigit costas fulvaque effundit harena.

At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,

pars, gladios stringunt manibus, pars missile ferrum

corripiunt caecique ruunt. Quos agmina contra

280

procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant

Troes Agyllinique et pictis Arcades armis:

sic omnis amor unus habet decernere ferro.

Diripuere aras, it toto turbida caelo

tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,

285

craterasque focosque ferunt. Fugit ipse Latinus

pulsatos referens infecto foedere divos.

Infrenant alii currus aut corpora saltu

subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.

Messapus regem regisque insigne gerentem,

290

Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus,

adverso proterret equo: ruit ille recedens

et miser oppositis a tergo involvitur aris

in caput inque umeros. At fervidus advolat hasta

Messapus teloque orantem multa trabali

295

desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur:

'Hoc habet, haec melior magnis data victima divis.'

Concurrunt Itali spoliantque calentia membra.

Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara

corripit et venienti Ebuso plagamque ferenti

300

occupat os flammis: olli ingens barba reluxit

nidoremque ambusta dedit. Super ipse secutus

caesariem laeva turbati corripit hostis

inpressoque genu nitens terrae adplicat ipsum:

sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum

305

pastorem primaque acie per tela ruentem,

ense sequens nudo superimminet: ille securi

adversi frontem mediam mentumque reducta

disicit et sparso late rigat arma cruore.

Olli dura quies oculos et ferreus urget

310

somnus, in aeternam conduntur lumina noctem.

At pius Aeneas dextram tendebat inermem

nudato capite atque suos clamore vocabat:

'Quo ruitis? Quaeve ista repens discordia surgit?

O cohibete iras! Ictum iam foedus et omnes

315

compositae leges; mihi ius concurrere soli;

me sinite atque auferte metus; ego foedera faxo

firma manu; Turnum debent haec iam mihi sacra.'

Has inter voces, media inter talia verba

ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est

320

incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,

Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,

adtulerit: pressa est insignis gloria facti.

nec sese Aeneae iactavit vulnere quisquam.

Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit

325

turbatosque duces, subita spe fervidus ardet:

poscit equos atque arma simul saltuque superbus

emicat in currum et manibus molitur habenas.

Multa virum volitans dat fortia corpora Leto,

semineces volvit multos aut agmina curru

330

proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.

Qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri

sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis

bella movens immittit equos; illi aequore aperto

ante Notos Zephyrumque volant; gemit ultima pulsu

335

Thraca pedum; circumque atrae Formidinis ora

Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:

talis equos alacer media inter proelia Turnus

fumantis sudore quatit, miserabile caesis

hostibus insultans; spargit rapida ungula rores

340

sanguineos, mixtaque cruor calcatur harena.

Iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,

hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo

Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse

nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis,

345

vel conferre manum vel equo praevertere ventos.

Parte alia media Eumedes in proelia fertur,

antiqui proles bello praeclara Dolonis,

nomine avum referens, animo manibusque parentem,

qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,

350

ausus Pelidae pretium sibi poscere currus;

illum Tydides alio pro talibus ausis

adfecit pretio, nec equis adspirat Achillis.

Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,

ante levi iaculo longum per inane secutus

355

sistit equos biiugis et curru desilit atque

semianimi lapsoque supervenit et pede collo

impresso dextrae mucronem extorquet et alto

fulgentem tinguit iugulo atque haec insuper addit:

'En agros et quam bello, Troiane, petisti,

360

Hesperiam metire iacens: haec praemia qui me

ferro ausi temptare ferunt, sic moenia condunt.'

Huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit.

Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque

et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.

365

Ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto

insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,

qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:

sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt

conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum,

370

et cristam adverso curru quatit aura volantem.

Non tulit instantem Phegeus animisque frementem:

obiecit sese ad currum et spumantia frenis

ora citatorum dextra detorsit equorum.

Dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum

375

lancea consequitur rumpitque infixa bilicem

loricam et summum degustat volnere corpus.

Ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem

ibat et auxilium ducto mucrone petebat:

cum rota praecipitem et procursu concitus axis

380

impulit effunditque solo, Turnusque secutus

imam inter galeam summi thoracis et oras

abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.

Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,

interea Aenean Mnestheus et fidus Achates

385

Ascaniusque comes castris statuere cruentum,

alternos longa nitentem cuspide gressus.

Saevit et infracta luctatur arundine telum

eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit

ense secent lato vulnus telique latebram

390

rescindant penitus seseque in bella remittant.

Iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx

Iasides, acri quondam cui captus amore

ipse suas artes, sua munera, laetus Apollo

augurium citharamque dabat celerisque sagittas.

395

Ille ut depositi proferret fata parentis,

scire potestates herbarum usumque medendi

maluit et mutas agitare inglorius artes.

Stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam

Aeneas magno iuvenum et maerentis Iuli

400

concursu, lacrimis immobilis. Ille retorto

Paeonium in morem senior succinctus amictu

multa manu medica Phoebique potentibus herbis

nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra

sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.

405

Nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo

subvenit; et saevus campis magis ac magis horror

crebrescit propiusque malum est. Iam pulvere caelum

stare vident: subeunt equites, et spicula castris

densa cadunt mediis. It tristis ad aethera clamor

410

bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum.

Hic Venus, indigno nati concussa dolore,

dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,

puberibus caulem foliis et flore comantem

purpureo; non illa feris incognita capris

415

gramina, cum tergo volucres haesere sagittae:

hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo,

detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem

inficit occulte medicans spargitque salubris

ambrosiae sucos et odoriferam panaceam.

420

Fovit ea volnus lympha longaevus Iapyx

ignorans, subitoque omnis de corpore fugit

quippe dolor, omnis stetit imo volnere sanguis;

iamque secuta manum nullo cogente sagitta

excidit, atque novae rediere in pristina vires.

425

'Arma citi properate viro! Quid statis?' Iapyx

conclamat primusque animos adcendit in hostem.

'Non haec humanis opibus, non arte magistra

proveniunt neque te, Aenea, mea dextera servat:

maior agit deus atque opera ad maiora remittit.'

430

Ille avidus pugnae suras incluserat auro

hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.

Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,

Ascanium fusis circum complectitur armis

summaque per galeam delibans oscula fatur:

435

'Disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,

fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello

defensum dabit et magna inter praemia ducet.

Tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,

sis memor, et te animo repetentem exempla tuorum

440

et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.'

Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,

telum immane manu quatiens; simul agmine denso

Antheusque Mnestheusque ruunt omnisque relictis

turba fluit castris: tum caeco pulvere campus

445

miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.

Vidit ab adverso venientis aggere Turnus,

videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit

ossa tremor: prima ante omnis Iuturna Latinos

audiit adgnovitque sonum et tremefacta refugit.

450

Ille volat campoque atrum rapit agmen aperto.

Qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus

it mare per medium; miseris heu praescia longe

horrescunt corda agricolis, dabit ille ruinas

arboribus stragemque satis, ruet omnia late;

455

ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:

talis in adversos ductor Rhoeteius hostis

agmen agit, densi cuneis se quisque coactis

adglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,

Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates

460

Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,

primus in adversos telum qui torserat hostis.

Tollitur in caelum clamor, versique vicissim

pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.

Ipse neque aversos dignatur sternere Morti

465

nec pede congressos aequo nec tela ferentis

insequitur: solum densa in caligine Turnum

vestigat lustrans, solum in certamina poscit.

Hoc concussa metu mentem Iuturna virago

aurigam Turni media inter lora Metiscum

470

excutit et longe lapsum temone relinquit:

ipsa subit manibusque undantis flectit habenas,

cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.

Nigra velut magnas domini cum divitis aedes

pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo,

475

pabula parva legens nidisque loquacibus escas,

et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum

stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis

fertur equis rapidoque volans obit omnia curru

iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem

480

nec conferre manum patitur, volat avia longe.

Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes

vestigatque virum et disiecta per agmina magna

voce vocat. Quotiens oculos coniecit in hostem

alipedumque fugam cursu temptavit equorum,

485

aversos totiens currus Iuturna retorsit.

Heu quid agat? Vario nequiquam fluctuat aestu,

diversaeque vocant animum in contraria curae.

Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat

lenta levis cursu praefixa hastilia ferro,

490

horum unum certo contorquens dirigit ictu.

Substitit Aeneas et se collegit in arma,

poplite subsidens; apicem tamen incita summum

hasta tulit summasque excussit vertice cristas.

Tum vero adsurgunt irae; insidiisque subactus,

495

diversos ubi sensit equos currumque referri,

multa Iovem et laesi testatus foederis aras

iam tandem invadit medios et Marte secundo

terribilis saevam nullo discrimine caedem

suscitat irarumque omnis effundit habenas.

500

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes

diversas obitumque ducum, quos aequore toto

inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,

expediat? Tanton placuit concurrere motu.

Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?

505

Aeneas Rutulum Sucronem, ea prima ruentis

pugna loco statuit Teucros, haud multa morantem

excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum

transadigit costas et cratis pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,

510

congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,

hunc mucrone ferit curruque abscisa duorum

suspendit capita et rorantia sanguine portat.

Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,

tris uno congressu, et maestum mittit Oniten,

515

nomen Echionium matrisque genus Peridiae,

hic fratres Lycia missos et Apollinis agris

et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten,

Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae

ars fuerat pauperque domus nec nota potentum

520

munera conductaque pater tellure serebat.

Ac velut immissi diversis partibus ignes

arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,

aut ubi decursu rapido de montibus altis

dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt

525

quisque suum populatus iter: non segnius ambo

Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc nunc

fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci

pectora, nunc totis in Volnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem

530

nomina per regesque actum genus omne Latinos,

praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi

excutit effunditque solo: hunc lora et iuga subter

provolvere rotae, crebro super ungula pulsu

incita nec domini memorum proculcat equorum.

535

Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi

occurrit telumque aurata ad tempora torquet:

olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

Dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu

eripuit Turno. Nec di texere Cupencum

540

Aenea veniente sui: dedit obvia ferro

pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.

Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi

oppetere et late terram consternere tergo

Occidis, Argivae quem non potuere phalanges

545

sternere nec Priami regnorum eversor Achilles;

hic tibi mortis erant metae: domus alta sub Ida,

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulchrum.

Totae adeo conversae acies, omnesque Latini,

omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus

550

et Messapus equum domitor et fortis Asilas

Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae,

pro se quisque viri summa nituntur opum vi:

nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.

Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit,

555

iret ut ad muros urbique adverteret agmen

ocius et subita turbaret clade Latinos.

Ille ut vestigans diversa per agmina Turnum

huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem

immunem tanti belli atque impune quietam.

560

Continuo pugnae adcendit maioris imago:

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum

ductores tumulumque capit, quo cetera Teucrum

concurrit legio nec scuta aut spicula densi

deponunt. Celso medius stans aggere fatur:

565

'Nequa meis esto dictis mora; Iuppiter hac stat,

neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.

Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,

ni frenum accipere et victi parere fatentur,

eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.

570

Scilicet exspectem, libeat dum proelia Turno

nostra pati rursusque velit concurrere victus?

Hoc caput, O cives, haec belli summa nefandi:

ferte faces propere foedusque reposcite flammis.'

Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes

575

dant cuneum densaque ad muros mole feruntur.

Scalae improviso subitusque apparuit ignis.

Discurrunt alii ad portas primosque trucidant,

ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.

Ipse inter primos dextram sub moenia tendit

580

Aeneas magnaque incusat voce Latinum

testaturque deos, iterum se ad proelia cogi,

bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi.

Exoritur trepidos inter discordia civis:

urbem alii reserare iubent et pandere portas

585

Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem,

arma ferunt alii et pergunt defendere muros.

Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor

vestigavit apes fumoque implevit amaro:

illae intus trepidae rerum per cerea castra

590

discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;

volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco

intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.

Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,

quae totam luctu concussit funditus urbem.

595

Regina ut tectis venientem prospicit hostem,

incessi muros, ignis ad tecta volare,

nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:

infelix pugnae iuvenem in certamine credit

exstinctum et, subito mentem turbata dolore,

600

se causam clamat crimenque caputque malorum,

multaque per maestum demens effata furorem

purpureos moritura manu discindit amictus

et nodum informis leti trabe nectit ab alta.

Quam cladem miserae postquam accepere Latinae,

605

filia prima manu flavos Lavinia crinis

et roseas laniata genas, tum cetera circum

turba furit: resonant late plangoribus aedes.

Hinc totam infelix volgatur fama per urbem.

Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,

610

coniugis attonitus fatis urbisque ruina,

canitiem immundo perfusam pulvere turpans.

[Multaque se incusat, qui non acceperit ante

Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro.]

Interea extremo bellator in aequore Turnus

615

palantis sequitur paucos iam segnior atque

iam minus atque minus successu laetus equorum

attulit hunc illi caecis terroribus aura

commixtum clamorem adrectasque impulit aures

confusae sonus urbis et inlaetabile murmur.

620

'Ei mihi! Quid tanto turbantur moenia luctu?

Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?'

Sic ait adductisque amens subsistit habenis.

Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci

aurigae currumque et equos et lora regebat,

625

talibus occurrit dictis: 'Hac, Turne, sequamur

Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;

sunt alii, qui tecta manu defendere possint.

Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet:

et nos saeva manu mittamus funera Teucris.

630

Nec numero inferior pugnae nec honore recedes.'

Turnus ad haec:

'O soror, et dudum adgnovi, cum prima per artem

foedera turbasti teque haec in bella dedisti,

et nunc nequiquam fallis dea. Sed quis Olympo

635

demissam tantos voluit te ferre labores?

An fratris miseri letum ut crudele videres?

Nam quid ago? Aut quae iam spondet Fortuna salutem?

Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem

Murranum, quo non superat mihi carior alter,

640

oppetere ingentem atque ingenti volnere victum.

Occidit infelix nostrum ne dedecus Ufens

adspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.

Exscindine domos (id rebus defuit unum)

perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?

645

Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit?

Usque adeone mori miserum est? Vos O mihi Manes

este boni, quoniam superis aversa voluntas!

Sancta ad vos anima atque istius nescia culpae

descendam, magnorum haud umquam indignus avorum.

650

Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis

vectus equo spumante Saces, adversa sagitta

saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:

'Turne, in te suprema salus: miserere tuorum.

Fulminat Aeneas armis summasque minatur

655

deiecturum arces Italum exscidioque daturum;

iamque faces ad tecta volant. In te ora Latini,

in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus,

quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.

Praeterea regina, tui fidissima, dextra

660

occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.

Soli pro portis Messapus et acer Atinas

sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges

stant densae, strictisque seges mucronibus horret

ferrea: tu currum deserto in gramine versas.'

665

Obstipuit varia confusus imagine rerum

Turnus et obtutu tacito stetit. Aestuat ingens

uno in corde pudor mixtoque insania luctu

et furiis agitatus amor et conscia virtus.

Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti,

670

ardentis oculorum orbes ad moenia torsit

turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem flammis inter tabulata volutus

ad caelum undabat vortex turrimque tenebat,

turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse

675

subdideratque rotas pontisque instraverat altos.

'Iam iam fata, soror, superant; absiste morari;

quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur.

Stat conferre manum Aeneae, stat quidquid acerbi est

morte pati; neque me indecorem, germana, videbis

680

amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem.'

Dixit et e curru saltum dedit ocius arvis

perque hostis, per tela ruit maestamque sororem

deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.

Ac veluti montis saxum de vertice praeceps

685

cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber

proluit aut annis solvit sublapsa vetustas;

fertur in abruptum magno mons improbus actu

exsultatque solo, silvas armenta virosque

involvens secum: disiecta per agmina Turnus

690

sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso

sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,

significatque manu et magno simul incipit ore:

'Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini;

quaecumque est Fortuna, mea est: me verius unum

695

pro vobis foedus luere et decernere ferro.'

Discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Aeneas audito nomine Turni

deserit et muros et summas deserit arces

praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit,

700

laetitia exsultans, horrendumque intonat armis;

quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis

cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali

vertice se attollens pater Appenninus ad auras.

Iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes

705

convertere oculos Itali, quique alta tenebant

moenia quique imos pulsabant ariete muros,

armaque deposuere umeris. Stupet ipse Latinus

ingentis, genitos diversis partibus orbis,

inter se coiisse viros et cernere ferro.

710

Atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,

procursu rapido, coniectis eminus hastis,

invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.

Dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus

congeminant: fors et virtus miscentur in unum.

715

Ac velut ingenti Sila summove Taburno

cum duo conversis inimica in proelia tauri

frontibus incurrunt; pavidi cessere magistri,

stat pecus omne metu mutum mussantque iuvencae,

quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;

720

illi inter sese multa vi volnera miscent

cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

colla armosque lavant; gemitu nemus omne remugit:

non alitur Tros Aeneas et Daunius heros

concurrunt clipeis; ingens fragor aethera complet.

725

Iuppiter ipse duas aequato examine lances

sustinet et fata imponit diversa duorum,

quem damnet labor et quo vergat pondere letum;

Emicat hic, impune putans, et corpore toto

alte sublatum consurgit Turnus in ensem

730

et ferit: exclamant Troes trepidique Latini,

arrectaeque amborum acies. At perfidus ensis

Frangitur in medioque ardentem deserit ictu . . .

ni fuga subsidio subeat. Fugit ocior euro,

ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.

735

Fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos

conscendebat equos, patrio mucrone relicto,

dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci.

Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,

suffecit: postquam arma dei ad Volcania ventumst,

740

mortalis mucro glacies ceu futilis ictu

dissiluit; fulva resplendent fragmina harena.

Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus

et nunc huc, inde huc incertos implicat orbes

undique enim densa Teucri inclusere corona,

745

atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.

Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta

interdum genua impediunt cursumque recusant,

insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:

inclusum veluti siquando flumine nanctus

750

cervum aut puniceae saeptum formidine pinnae

venator cursu canis et latratibus instat;

ille autem, insidiis et ripa territus alta,

mille fugit refugitque vias; at vividus Umber

haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti

755

increpuit malis morsuque elusus inani est.

Tum vero exoritur clamor, ripaeque lacusque

responsant circa et caelum tonat omne tumultu.

Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis,

nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem.

760

Aeneas mortem contra praesensque minatur

exitium, si quisquam adeat, terretque trementis

excisurum urbem minitans et saucius instat.

Quinque orbis explent cursu totidemque retexunt

huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur

765

praemia, sed Turni de vita et sanguine certant.

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

hic steterat, nautis olim venerabile lignum,

servati ex undis ubi figere dona solebant

Laurenti divo et votas suspendere vestes,

770

sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum

sustulerant, puro ut possent concurrere campo.

Hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam

detulerat fixam et lenta in radice tenebat.

Incubuit voluitque manu convellere ferrum

775

Dardanides teloque sequi, quem prendere cursu

non poterat. Tum vero amens formidine Turnus

'Faune, precor, miserere,' inquit, 'tuque optima ferrum

terra tene, colui vestros si semper honores,

quos contra Aeneadae bello fecere profanos.'

780

Dixit opemque dei non cassa in vota vocavit.

Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus

viribus haud ullis valuit discludere morsus

roboris Aeneas. Dum nititur acer et instat,

rursus in aurigae faciem mutata Metisci

785

procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.

Quod Venus audaci nymphae indignata licere

adcessit telumque alta ab radice revellit.

Olli sublimes armis animisque refecti,

hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,

790

adsistunt contra certamina Martis anheli.

Iunonem interea rex omnipotentis Olympi

adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:

'Qua iam finis erit, coniunx? Quid denique restat?

Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris

795

deberi caelo fatisque ad sidera tolli.

Quid struis, aut qua spe gelidis in nubibus haeres?

Mortalin decuit violari volnere divom,

aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret?)

ereptum reddi Turno et vim crescere victis?

800

Desine iam tandem precibusque inflectere nostris,

[ni te tantus edit tacitam dolor et mihi curae

saepe tuo dulci tristes ex ore recursent,]

ventum ad supremum est. Terris agitare vel undis

Troianos potuisti, infandum adcendere bellum,

805

deformare domum et luctu miscere hymenaeos:

ulterius temptare veto.' Sic Iuppiter orsus;

sic dea submisso contra Saturnia voltu:

'Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,

Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;

810

nec tu me aeria solam nunc sede videres

digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa

starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.

Iuturnam misero, fateor, succurrere fratri

suasi et pro vita maiora audere probavi,

815

non ut tela tamen, non ut contenderet arcum:

adiuro Stygii caput implacabile fontis,

una superstitio superis quae reddita divis.

Et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.

Illud te, nulla fati quod lege tenetur,

820

pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:

cum iam conubis pacem felicibus, esto,

component, cum iam leges et foedera iungent,

ne vetus indigenas nomen mutare Latinos

neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari

825

aut vocem mutare viros aut vertere vestem.

Sit Latium, sint Albani per saecula reges,

sit Romana potens Itala virtute propago:

occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.'

Olli subridens hominum rerumque repertor

830

'Es germana Iovis Saturnique altera proles:

irarum tantos volvis sub pectore fluctus.

Verum age et inceptum frustra submitte furorem

do quod vis, et me victusque volensque remitto.

Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,

835

utque est nomen erit; commixti corpore tantum

subsident Teucri. Morem ritusque sacrorum

adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.

Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,

supra homines, supra ire deos pietate videbis,

840

nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.'

Adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit.

Interea excedit caelo nubemque relinquit.

His actis aliud genitor secum ipse volutat

Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.

845

Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,

quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram

uno eodemque tulit partu paribusque revinxit

serpentum spiris ventosasque addidit alas.

Hae Iovis ad solium saevique in limine regis

850

adparent acuuntque metum mortalibus aegris,

siquando letum horrificum morbosque deum rex

molitur meritas aut bello territat urbes.

Harum unam celerem demisit ab aethere summo

Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit.

855

Illa volat celerique ad terram turbine fertur.

Non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,

armatam saevi Parthus quam felle veneni,

Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,

stridens et celeris incognita transilit umbras:

860

talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.

Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,

alitis in parvae subitam conlecta figuram,

quae quondam in bustis aut culminibus desertis

nocte sedens serum canit importuna per umbras,

865

hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora

fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.

Olli membra novus solvit formidine torpor,

adrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit.

At procul ut Dirae stridorem adgnovit et alas,

870

infelix crinis scindit Iuturna solutos,

unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:

'Quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?

Aut quid iam durae superat mihi? Qua tibi lucem

arte morer? Talin possum me opponere monstro?

875

Iam iam linquo acies. Ne me terrete timentem,

obscenae volucres: alarum verbera nosco

letalemque sonum, nec fallunt iussa superba

magnanimi Iovis. Haec pro virginitate reponit?

Quo vitam dedit aeternam? Cur mortis ademptast

880

condicio? Possem tantos finire dolores

nunc certe et misero fratri comes ire per umbras!

Immortalis ego? Aut quicquam mihi dulce meorum

te sine, frater, erit? O quae satis ima dehiscet

terra mihi Manisque deam demittet ad imos?'

885

Tantum effata caput glauco contexit amictu

multa gemens et se fluvio dea condidit alto.

Aeneas instat contra telumque coruscat

ingens arboreum et saevo sic pectore fatur:

'Quae nunc deinde mora est? Aut quid iam, Turne, retractas?

890

Non cursu, saevis certandum est comminus armis.

Verte omnis tete in facies et contrahe quidquid

sive animis sive arte vales; opta ardua pennis

astra sequi clausumve cava te condere terra.'

Ille caput quassans ' Non me tua fervida terrent

895

dicta, ferox: di me terrent et Iuppiter hostis.'

Nec plura effatus saxum circumspicit ingens,

saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,

limes agro positus, litem ut discerneret arvis.

Vix illud lecti bis sex cervice subirent,

900

qualia nunc hominum producit corpora tellus:

ille manu raptum trepida torquebat in hostem

altior insurgens et cursu concitus heros.

Sed neque currentem se nec cognoscit euntem

tollentemve manus saxumve immane moventem;

905

genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis.

Tum lapis ipse viri, vacuum per inane volutus,

nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.

Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit

nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus

910

velle videmur et in mediis conatibus aegri

succidimus, non lingua valet, non corpore notae

sufficiunt vires, nec vox aut verba sequuntur:

sic Turno, quacumque viam virtute petivit,

successum dea dira negat. Tum pectore sensus

915

vertuntur varii. Rutulos aspectat et urbem

cunctaturque metu letumque instare tremescit;

nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,

nec currus usquam videt aurigamve sororem.

Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,

920

sortitus fortunam oculis, et corpore toto

eminus intorquet. Murali concita numquam

tormento sic saxa fremunt, nec fulmine tanti

dissultant crepitus. Volat atri turbinis instar

exitium dirum hasta ferens orasque recludit

925

loricae et clipei extremos septemplicis orbes.

Per medium stridens transit femur. Incidit ictus

ingens ad terram duplicato poplite Turnus.

Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit

mons circum, et vocem late nemora alta remittunt

930

Ille humilis supplexque oculos, dextramque precantem

protendens, 'Equidem merui nec deprecor,' inquit:

'utere sorte tua. Miseri te siqua parentis

tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis

Anchises genitor), Dauni miserere senectae

935

et me seu corpus spoliatum lumine mavis

redde meis. Vicisti, et victum tendere palmas

Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx:

ulterius ne tende odiis.' Stetit acer in armis

Aeneas, volvens oculos, dextramque repressit;

940

et iam iamque magis cunctantem flectere sermo

coeperat, infelix umero cum apparuit alto

balteus et notis fulserunt cingula bullis

Pallantis pueri, victum quem volnere Turnus

straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.

945

Ille, oculis postquam saevi monimenta doloris

exuviasque hausit, furiis accensus et ira

terribilis, 'Tune hinc spoliis indute meorum

eripiare mihi? Pallas te hoc volnere, Pallas

immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit,'

950

hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit

fervidus. Ast illi solvuntur frigore membra

vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.