Interea medium Aeneas iam classe tenebat

certus iter, fluctusque atros Aquilone secabat,

moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae

conlucent flammis. Quae tantum accenderit ignem,

5

causa latet; duri magno sed amore dolores

polluto, notumque, furens quid femina possit,

triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.

Ut pelagus tenuere rates, nec iam amplius ulla

occurrit tellus, maria undique et undique caelum,

10

olli caeruleus supra caput adstitit imber,

noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.

Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:

'Heu! quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?

Quidve, pater Neptune, paras?' Sic deinde locutus

15

colligere arma iubet validisque incumbere remis,

obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur:

'Magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor

spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.

Mutati transversa fremunt et vespere ab atro

20

consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer.

Nec nos obniti contra, nec tendere tantum

sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur,

quoque vocat, vertamus iter. Nec litora longe

fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,

25

si modo rite memor servata remetior astra.'

Tum pius Aeneas: 'Equidem sic poscere ventos

iamdudum et frustra cerno te tendere contra:

Flecte viam velis. An sit mihi gratior ulla,

quove magis fessas optem demittere naves,

30

quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten,

et patris Anchisae gremio complectitur ossa?'

Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi

intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,

et tandem laeti notae advertuntur harenae.

35

At procul ex celso miratus vertice montis

adventum sociasque rates occurrit Acestes,

horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,

Troia Criniso conceptum flumine mater

quem genuit: veterum non immemor ille parentum

40

gratatur reduces, et gaza laetus agresti

excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

Postera cum primo stellas Oriente fugarat

clara dies, socios in coetum litore ab omni

advocat Aeneas, tumulique ex aggere fatur:

45

'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divom,

annuus exactis completur mensibus orbis,

ex quo reliquias divinique ossa parentis

Condidimus terra maestasque sacravimus aras.

Iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,

50

semper honoratum -- sic di voluistis -- habebo.

Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,

Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae;

annua vota tamen sollemnisque ordine pompas

exsequerer, strueremque suis altaria donis.

55

Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis,

haud equidem sine mente, reor, sine numine divom,

adsumus et portus delati intramus amicos.

Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem;

poscamus ventos; atque haec me sacra quotannis

60

urbe velit posita templis sibi ferre dicatis.

Bina boum vobis Troia generatus Acestes

dat numero capita in naves; adhibete Penates

et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.

Praeterea, si nona diem mortalibus almum

65

Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,

prima citae Teucris ponam certamina classis;

quique pedum cursu valet, et qui viribus audax

aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,

seu crudo fidit pugnam committere caestu,

70

cuncti adsint, meritaeque exspectent praemia palmae.

Ore favete omnes, et cingite tempora ramis.'

Sic fatus, velat materna tempora myrto;

hoc Elymus facit, hoc aevi maturus Acestes,

hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.

75

Ille e concilio multis cum milibus ibat

ad tumulum, magna medius comitante caterva.

Hic duo rite mero libans carchesia Baccho

fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,

purpureosque iacit flores, ac talia fatur:

80

'Salve, sancte parens: iterum salvete, recepti

nequiquam cineres, animaeque umbraeque paternae.

Non licuit fines Italos fataliaque arva,

nec tecum Ausonium (quicumque est) quaerere Thybrim.'

Dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis

85

septem ingens gyros, septena volumina traxit,

amplexus placide tumulum lapsusque per aras,

caeruleae cui terga notae, maculosus et auro

squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus

mille iacit varios adverso sole colores.

90

Obstipuit visu Aeneas. Ille agmine longo

tandem inter pateras et levia pocula serpens

libavitque dapes, rursusque innoxius imo

successit tumulo, et depasta altaria liquit.

Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

95

incertus, geniumne loci famulumne parentis

esse putet: caedit binas de more bidentes,

totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos;

vinaque fundebat pateris, animamque vocabat

Anchisae magni Manisque Acheronte remissos.

100

Nec non et socii, quae cuique est copia, laeti

dona ferunt, onerant aras, mactantque iuvencos;

ordine aena locant alii, fusique per herbam

subiciunt veribus prunas et viscera torrent.

Exspectata dies aderat, nonamque serena

105

Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant,

famaque finitimos et clari nomen Acestae

excierat; laeto complerant litora coetu,

visuri Aeneadas, pars et certare parati.

Munera principio ante oculos circoque locantur

110

in medio, sacri tripodes viridesque coronae,

et palmae pretium victoribus, armaque et ostro

perfusae vestes, argenti aurique talenta;

et tuba commissos medio canit aggere ludos.

Prima pares ineunt gravibus certamina remis

115

quattuor ex omni delectae classe carinae.

Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,

mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi;

ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,

urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu

120

impellunt, terno consurgunt ordine remi;

Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,

Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus

caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra

125

litora, quod tumidis submersum tunditur olim

fluctibus, hiberni condunt ubi sidera cori;

tranquillo silet, immotaque attollitur unda

campus, et apricis statio gratissima mergis.

Hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam

130

constituit signum nautis pater, unde reverti

scirent, et longos ubi circumflectere cursus.

Tum loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro

ductores longe effulgent ostroque decori;

cetera populea velatur fronde iuventus,

135

nudatosque umeros oleo perfilsa nitescit.

Considunt transtris, intentaque brachia remis;

intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit

corda pavor pulsans, laudumque arrecta cupido.

Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,

140

haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor

nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.

Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit

convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.

Non tam praecipites biiugo certamine campum

145

corripuere, ruuntque effusi carcere currus,

nec sic immissis aurigae undantia lora

concussere iugis pronique in verbera pendent.

Tum plausu fremituque virum studiisque faventum

consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant

150

litora, pulsati colles clamore resultant.

Effugit ante alios primisque elabitur undis

turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus

consequitur, melior remis, sed pondere pinus

tarda tenet. Post hos aequo discrimine Pristis

155

Centaurusque locum tendunt superare priorem;

et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens

Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur

frontibus, et longa sulcant vada salsa carina.

Iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,

160

cum princeps medioque Gyas in gurgite victor

rectorem navis compellat voce Menoeten:

'Quo tantum mihi dexter abis? Huc dirige gressum;

litus ama, et laevas stringat sine palmula cautes;

altum alii teneant.' Dixit; sed caeca Menoetes

165

saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.

'Quo diversus abis?' iterum 'Pete saxa, Menoete!'

cum clamore Gyas revocabat; et ecce Cloanthum

respicit instantem tergo, et propiora tenentem.

Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantes

170

radit iter laevum interior, subitoque priorem

praeterit, et metis tenet aequora tuta relictis.

Tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens,

nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten,

oblitus decorisque sui sociumque salutis,

175

in mare praecipitem puppi deturbat ab alta;

ipse gubernaclo rector subit, ipse magister,

hortaturque viros, clavumque ad litora torquet.

At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est,

iam senior madidaque fluens in veste Menoetes

180

summa petit scopuli siccaque in rupe resedit.

Ilium et labentem Teucri et risere natantem,

et salsos rident revomentem pectore fluctus.

Hic laeta extremis spes est accensa duobus,

Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.

185

Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,

nec tota tamen ille prior praeeunte carina;

parte prior, partem rostro premit aemula Pristis.

At media socios incedens nave per ipsos

hortatur Mnestheus: 'Nunc, nunc insurgite remis,

190

Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema

delegi comites; nunc illas promite vires,

nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi,

Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.

Non iam prima peto Mnestheus, neque vincere certo;

195

quamquam O! -- sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti;

extremos pudeat rediisse; hoc vincite, cives,

et prohibete nefas.' Olli certamine summo

procumbunt; vastis tremit ictibus aerea puppis,

subtrahiturque solum; tum creber anhelitus artus

200

aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis.

Attulit ipse viris optatum casus honorem.

Namque furens animi dum proram ad saxa suburguet

interior, spatioque subit Sergestus iniquo,

infelix saxis in procurrentibus haesit.

205

Concussae cautes, et acuto in murice remi

obnixi crepuere, inlisaque prora pependit.

Consurgunt nautae et magno clamore morantur,

ferratasque trudes et acuta cuspide contos

210

expediunt, fractosque legunt in gurgite remos.

At laetus Mnestheus successuque acrior ipso

agmine remorum celeri ventisque vocatis

prona petit maria et pelago decurrit aperto.

215

Qualis spelunca subito commota columba,

cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

fertur in ana volans, plausumque exterrita pennis

dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto

radit iter liquidum, celeres neque commovet alas:

220

sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis

aequora, sic illam fert impetus ipse volantem.

Et primum in scopulo luctantem deserit alto

Sergestum, brevibusque vadis frustraque vocantem

auxilia, et fractis discentem currere remis

225

Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram

consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.

Solus iamque ipso superest in fine Cloanthus:

quem petit, et summis adnixus viribus urguet.

Tum vero ingeminat clamor, cunctique sequentem

230

instigant studiis, resonatque fragoribus aether.

Hi proprium decus et partum indignantur honorem

ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci;

hos successus alit: possunt, quia posse videntur.

Et fors aequatis cepissent praemia rostris,

235

ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus

fudissetque preces, divosque in vota vocasset:

Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro,

vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum

constituam ante aras, voti reus, extaque salsos

240

porriciam in fluctus et vina liquentia fundam.'

Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis

Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo,

et pater ipse manu magna Portunus euntem

impulit; illa Noto citius volucrique sagitta

245

ad terram fugit, et portu se condidit alto.

Tum satus Anchisa, cunctis ex more vocatis,

victorem magna praeconis voce Cloanthum

declarat viridique advelat tempora lauro,

muneraque in naves ternos optare iuvencos,

250

vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.

Ipsis praecipuos ductoribus addit honores:

victori chlamydem auratam, quam plurima circum

purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit,

intextusque puer frondosa regius Ida

veloces iaculo cervos cursuque fatigat,

255

acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida

sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis;

longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt

custodes, saevitque canum latratus in auras.

At qui deinde locum tenuit virtute secundum,

260

levibus huic hamis consertam auroque trilicem

loricam, quam Demoleo detraxerat ipse

victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,

donat habere viro, decus et tutamen in armis.

Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant

265

multiplicem, conixi umeris; indutus at olim

Demoleos cursu palantes Troas agebat.

Tertia dona facit geminos ex aere lebetas,

cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.

Iamque adeo donati omnes opibusque superbi

270

puniceis ibant evincti tempora taenis,

cum saevo e scopulo multa vix arte revolsus,

amissis remis atque ordine debilis uno,

inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.

Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,

aerea quem obliquum rota transiit, aut gravis ictu

275

seminecem liquit saxo lacerumque viator;

nequiquam longos fugiens dat corpore tortus,

parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla

arduus attollens, pars volnere clauda retentat

nexantem nodis seque in sua membra plicantem:

280

tali remigio navis se tarda movebat;

vela facit tamen, et velis subit ostia plenis.

Sergestum Aeneas promisso munere donat,

servatam ob navem laetus sociosque reductos.

Olli serva datur, operum haud ignara Minervae,

285

Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.

Hoc pius Acneas misso certamine tendit

gramineum in campum, quem collibus undique curvis

cingebant silvae, mediaque in valle theatri

circus erat; quo se multis cum milibus heros

290

consessu medium tulit exstructoque resedit.

Hic, qui forte velint rapido contendere cursu,

imitat pretiis animos, et praemia ponit.

Undique conveniunt leucri mixtique Sicani,

Nisus et Euryalus primi,

295

Euryalus forma insignis viridique iuventa,

Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus

regius egregia Priami de stirpe Diores;

hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,

alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;

300

tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque,

adsueti silvis, comites senioris Acestae;

multi praeterea, quos fama obscura recondit.

Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:

'Accipite haec animis, laetasque advertite mentes:

305

nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.

Gnosia bina dabo levato lucida ferro

spicula caelatamque argento ferre bipennem;

omnibus hic erit unus honos. Tres praemia primi

accipient flavaque caput nectentur oliva.

310

Primus equum phaleris insignem victor habeto;

alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis

Threiciis, lato quam circum amplectitur auro

balteus et tereti subnectit fibula gemma;

tertius Argolica hac galea contentus abito.'

315

Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente

corripiunt spatia audito, limenque relinquunt,

effusi nimbo similes, simul ultima signant.

Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus

emicat, et ventis et fulminis ocior alis;

320

proximus huic, longo sed proxumus intervallo,

insequitur Salius; spatio post deinde relicto

tertius Euryalus:

Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso

ecce volat calcemque terit iam calce Diores,

325

incumbens umero, spatia et si plura supersint,

transeat elapsus prior, ambiguumque relinquat.

Iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam

finem adventabant, levi cum sanguine Nisus

labitur infelix, caesis ut forte iuvencis

330

fusus humum viridisque super madefecerat herbas.

Hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso

haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso

concidit immundoque fimo sacroque cruore.

Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum;

335

nam sese opposuit Salio per lubrica surgens;

ille autem spissa iacuit revolutus harena.

Emicat Euryalus, et munere victor amici

prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.

Post Helymus subit, et nunc tertia palma Diores.

340

Hic totum caveae consessum ingentis et ora

prima patrum magnis Salius clamoribus implet,

ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.

Tutatur favor Euryalum, lacrimaeque decorae,

gratior et pulchro veniens in corpore virtus.

345

Adiuvat et magna proclamat voce Diores,

qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit

ultima, si primi Salio reddentur honores.

Tum pater Aeneas 'Vestra' inquit 'munera vobis

certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo;

350

me liceat casus misereri insontis amici.'

Sic fatus, tergum Gaetuli immane leonis

dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis.

Hic Nisus, 'Si tanta' inquit 'sunt praemia victis,

et te lapsorum miseret, quae munera Niso

355

digna dabis, primam merui qui laude coronam,

ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?

Et simul his dictis faciem ostentabat et udo

turpia membra fimo. Risit pater optimus olli

et clipeum efferri iussit, Didymaonis artem,

360

Neptuni sacro Danais de poste refixum.

Hoc iuvenem egregium praestanti munere donat;

Post, ubi confecti cursus, et dona peregit:

'Nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens,

adsit, et evinctis attollat brachia palmis.'

365

Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,

victori velatum auro vittisque iuvencum,

ensem atque insignem galeam solacia victo.

Nec mora: continuo vastis cum viribus effert

ora Dares, magnoque virum se murmure tollit;

370

solus qui Paridem solitus contendere contra,

idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector,

victorem Buten immani corpore, qui se

Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,

perculit, et fulva moribundum extendit harena.

375

Talis prima Dares caput altum in proelia tollit,

ostenditque umeros latos, alternaque iactat

brachia protendens, et verberat ictibus auras.

Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

audet adire virum manibusque inducere caestus.

380

Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma,

Aeneae stetit aute pedes, nec plura moratus

tum laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur:

'Nate dea, si nemo audet se credere pugnae,

quae finis standi? Quo me decet usque teneri?

385

Ducere dona iube.' Cuncti simul ore fremebant

Dardanidae, reddique viro promissa iubebant.

Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,

proximus ut viridante toro consederat herbae:

'Entelle, heroum quondam fortissime frustra,

390

tantane tam patiens nullo certamine tolli

dona sines? Ubi nunc nobis deus ille magister

requiquam memoratus Eryx? Ubi fama per omnem

Trinacriam, et spolia illa tuis pendentia tectis?'

Ille sub haec: 'Non laudis amor, nec gloria cessit

395

pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta

sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires.

Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste

exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas,

haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco

400

venissem, nec dona moror.' Sic deinde locutus

in medium geminos immani pondere caestus

proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus

ferre manum, duroque intendere brachia tergo.

Obstipuere animi: tantorum ingentia septem

405

terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.

Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat;

magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa

huc illuc vinclorum immensa volumina versat.

Tum senior talis referebat pectore voces:

410

'Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma

vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam?

Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat; --

sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro; --

his magnum Alciden contra stetit; his ego suetus,

415

dum melior vires sanguis dabat, aemula necdum

temporibus geminis canebat sparsa senectus.

Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat,

idque pio sedet Aeneae, prohat auctor Acestes,

aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto;

420

solve metus; et tu Troianos exue caestus.'

Haec fatus, duplicem ex umeris reiecit amictum

et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque

exuit, atque ingens media consistit harena.

Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos,

425

et paribus palmas amborum innexuit armis.

Constitit in digitos extemplo arrectus uterque,

brachiaque ad superas interritus extulit auras.

Abduxere retro longe capita ardua ab ictu,

immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt.

430

Ille pedum melior motu, fretusque iuventa;

hic membris et mole valens, sed tarda trementi

genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus.

Multa viri nequiquam inter se volnera iactant,

multa cavo lateri ingeminant, et pectore vastos

435

dant sonitus, erratque auris et tempora circum

crebra manus, duro crepitant sub volnere malae.

Stat gravis Entellus nisuque immotus eodem,

corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.

Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem,

440

aut montana sedet circum castella sub armis,

nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

arte locum, et variis adsultibus inritus urguet.

Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte

extulit: ille ictum venientem a vertice velox

445

praevidit, celerique elapsus corpore cessit.

Entellus vires in ventum effudit, et ultro

ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto

concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho,

aut Ida in magna, radicibus eruta pinus.

450

Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;

it clamor caelo, primusque accurrit Acestes,

aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.

At non tardatus casu neque territus heros

acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira.

455

Tum pudor incendit vires et conscia virtus,

praecipitemque Daren ardens agit aequore toto,

nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra;

nec mora, nec requies: quam multa grandine nimbi

culminibus crepitant, sic densis ictibus heros

460

creber utraque manu pulsat versatque Dareta.

Tum pater Aeneas procedere longius iras

et saevire animis Entellum haud passus acerbis;

sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta

eripuit mulcens dictis, ac talia fatur:

465

'Infelix, quae tanta animum dementia cepit?

Non vires alias conversaque numina sentis?

Cede deo.' Dixitque et proelia voce diremit.

Ast illum fidi aequales, genua aegra trahentem,

iactantemque utroque caput, crassumque cruorem

470

ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes,

ducunt ad naves; galeamque ensemque vocati

accipiunt; palmam Entello taurumque relinquunt.

Hic victor, superans animis tauroque superbus:

'Nate dea, vosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri,

475

et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires,

et qua servetis revocatum a morte Dareta.'

Dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci,

qui donum adstabat pugnae, durosque reducta

libravit dextra media inter cornua caestus,

480

arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro.

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

Ille super tales effundit pectore voces:

'Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis

persolvo; hic victor caestus artemque repono.'

485

Protinus Aeneas celeri certare sagitta

invitat qui forte velint, et praemia ponit,

ingentique manu malum de nave Seresti

erigit, et volucrem traiecto in fune columbam,

quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

490

Convenere viri, deiectamque aerea sortem

accepit galea; et primus clamore secundo

Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis;

quem modo navali Mnestheus certamine victor

consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.

495

Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,

Pandare, qui quondam, iussus confundere foedus,

in medios telum torsisti primus Achivos.

Extremus galeaque ima subsedit Acestes,

ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.

500

Tum validis flexos incurvant viribus arcus

pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris.

Primaque per caelum, nervo stridente, sagitta

Hyrtacidae iuvenis volucres diverberat auras;

et venit, adversique infigitur arbore mali.

505

Intremuit malus, timuitque exterrita pennis

ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

Post acer Mnestheus adducto constitit arcu,

alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.

Ast ipsam miserandus avem contingere ferro

510

non valuit: nodos et vincula linea rupit,

quis innexa pedem malo pendebat ab alto:

illa notos atque alta volans in nubila fugit.

Tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato

tela tenens, fratrem Eurytion in Pota vocavit,

515

iam vacuo laetam caelo speculatus, et alis

plaudentem nigra figit sub nube columbam.

Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris

aetheriis, fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes;

520

qui tamen aerias telum contendit in auras,

ostentans artemque pater arcumque sonantem.

Hic oculis subito obicitur magnoque futurum

augurio monstrum; docuit post exitus ingens,

seraque terrifici cecinerunt omina vates.

525

Namque volans liquidis in nubibus arsit harundo,

signavitque viam flammis, tenuisque recessit

consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa

transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.

Attonitis haesere animis, superosque precati

530

Trinacrii Teucrique viri; nec maximus omen

abnuit Aeneas; sed laetum amplexus Acesten

muneribus cumulat magnis, ac talia fatur:

'Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi

talibus auspiciis exsortem ducere honores.

535

Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,

cratera impressum signis, quem Thracius olim

Anchisae genitori in magno munere Cisseus

ferre sui dederat monumentum et pignus amoris.'

Sic fatus cingit viridanti tempora lauro,

540

et primum ante omnes victorem appellat Acesten.

Nec bonus Eurytion praelato invidit honori,

quamvis solus avem caelo deiecit ab alto.

Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit;

extremus, volucri qui fixit arundine malum.

545

At pater Aeneas, nondum certamine misso,

custodem ad sese comitemque impubis Iuli

Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:

'Vade age, et Ascanio, si iam puerile paratum

agmen habet secum, cursusque instruxit equorum,

550

ducat avo turmas, et sese ostendat in armis,

dic' ait. Ipse omnem longo decedere circo

infusum populum, et campos iubet esse patentes.

Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum

frenatis lucent in equis, quos omnis euntes

555

Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus.

omnibus in morem tonsa coma pressa corona;

cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro;

pars levis umero pharetras; it pectore summo

flexilis obtorti per collum circulus auri.

560

Tres equitum numero turmae, ternique vagantur

ductores: pueri bis seni quemque secuti

agmine partito fulgent paribusque magistris.

Una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem

nomen avi referens Priamus, -- tua clara, Polite,

565

progenies, auctura Italos, -- quem Thracius albis

portat equus bicolor maculis, vestigia primi

alba pedis frontemque ostentans arduus albam.

Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,

parvus Atys, pueroque puer dilectus Iulo.

570

Extremus, formaque ante omnis pulcher, Iulus

Sidonio est invectus equo, quem candida Dido

esse sui dederat monumentum et pignus amoris.

Cetera Trinacrii pubes senioris Acestae

fertur equis.

575

Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes

Dardanidae, veterumque adgnoscunt ora parentum.

Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum

lustravere in equis, signum clamore paratis

Epytides longe dedit insonuitque flagello.

580

Olli discurrere pares, atque agmina terni

diductis solvere choris, rursusque vocati

convertere vias infestaque tela tulere.

Inde alios ineunt cursus aliosque recursus

adversi spatiis, alternosque orbibus orbes

585

impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis;

et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt

infensi, facta pariter nunc pace feruntur.

Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta

parietibus textum caecis iter, ancipitemque

590

mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi

falleret indeprensus et inremeabilis error;

haud alio Teucrum nati vestigia cursu

impediunt texuntque fugas et proelia ludo,

delphinum similes, qui per maria umida nando

595

Carpathium Libycumque secant, [luduntque per undas.]

Hunc morem cursus atque haec certamina primus

Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,

rettulit, et priscos docuit celebrare Latinos,

quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;

600

Albani docuere suos; hinc maxima porro

accepit Roma, et patrium servavit honorem;

Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.

Hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Hic primum fortuna fidem mutata novavit.

605

Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis,

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

Iliacam ad classem, ventosque adspirat eunti,

multa movens, necdum antiquum saturata dolorem.

Illa, viam celerans per mille coloribus arcum,

610

nulli visa cito decurrit tramite virgo.

Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat,

desertosque videt portus classemque relictam.

At procul in sola secretae Troades acta

amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum

615

pontum adspectabant flentes. 'Heu tot vada fessis

et tantum superesse maris!' vox omnibus una.

Urbem orant; taedet pelagi perferre laborem.

Ergo inter medias sese haud ignara nocendi

conicit, et faciemque deae vestemque reponit;

620

fit Beroe, Tmarii coniunx longaeva Dorycli,

cui genus et quondam nomen natique fuissent;

ac sic Dardanidum mediam se matribus infert:

'O miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello

traxerit ad letum patriae sub moenibus! O gens

625

infelix, cui te exitio Fortuna reservat?

Septuma post Troiae exscidium iam vertitur aestas,

eum freta, cum terras omnes, tot inhospita saxa

sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum

Italiam sequimur fugientem, et volvimur undis.

630

Hic Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes:

quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem?

O patria et rapti nequiquam ex hoste Penates,

nullane iam Troiae dicentur moenia? Nusquam

Hectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo?

635

Quin agite et mecum infaustas exurite puppes.

Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago

ardentes dare visa faces: ''Hic quaerite Troiam;

hic domus est'' inquit ''vobis.'' Iam tempus agi res,

uec tantis mora prodigiis. En quattuor arae

640

Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.'

Haec memorans, prima infensum vi corripit ignem,

sublataque procul dextra conixa coruscat,

et iacit: arrectae mentes stupefactaque corda

Iliadum. Hic una e multis, quae maxima natu,

645

Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:

'Non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,

est Dorycli coniunx; divini signa decoris

ardentesque notate oculos; qui spiritus illi,

qui voltus, vocisque sonus, vel gressus eunti.

650

Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui

aegram, indignantem, tali quod sola careret

munere, nec meritos Anchisae inferet honores.'

Haec effata.

At matres primo ancipites oculisque malignis

655

ambiguae spectare rates miserum inter amorem

praesentis terrae fatisque vocantia regna,

cum dea se paribus per caelum sustulit alis,

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Tum vero attonitae monstris actaeque furore

660

conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem;

pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque

coniciunt. Furit immissis Volcanus habenis

transtra per et remos et pictas abiete puppes.

Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri

665

incensas perfert naves Eumelus, et ipsi

respiciunt atram in nimbo volitare favillam.

Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres

ducebat, sic acer equo turbata petivit

castra, nec exanimes possunt retinere magistri.

670

'Quis furor iste novus? Quo nunc, quo tenditis' inquit,

'heu, miserae cives? Non hostem inimicaque castra

Argivum, vestras spes uritis. En, ego vester

Ascanius!' Galeam ante pedes proiecit inanem,

qua ludo indutus belli simulacra ciebat;

675

accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum.

Ast illae diversa metu per litora passim

diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim

saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque

mutatae adgnoscunt, excussaque pectore Iuno est.

680

Sed non idcirco flammae atque incendia vires

indomitas posuere; udo sub robore vivit

stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas

est vapor, et toto descendit corpore pestis,

nec vires heroum infusaque flumina prosunt.

685

Tum pius Aeneas umeris abscindere vestem,

auxilioque vocare deos, et tendere palmas:

'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum

Troianos, si quid pietas antiqua labores

respicit humanos, da flammam evadere classi

690

nunc, Pater, et tenues Teucrum res eripe leto.

Vel tu, quod superest infesto fulmine morti,

si mereor, demitte, tuaque hic obrue dextra.'

Vix haec ediderat, cum effusis imbribus atra

tempestas sine more furit, tonitruque tremescunt

695

ardua terrarum et campi; ruit aethere toto

turbidus imber aqua densisque nigerrimus austris;

implenturque super puppes; semiusta madescunt

robora; restinctus donec vapor omnis, et omnes,

quattuor amissis, servatae a peste carinae.

700

At pater Aeneas, casu concussus acerbo,

nunc huc ingentes, nunc illuc pectore curas

mutabat versans, Siculisne resideret arvis,

oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.

Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

705

quem docuit multaque insignem reddidit arte,

haec responsa dabat, vel quae portenderet ira

magna deum, vel quae fatorum posceret ordo;

isque his Aenean solatus vocibus infit:

'Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur;

710

quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:

hunc cape consiliis socium et coniunge volentem;

huic trade, amissis superant qui navibus, et quos

pertaesum magni incepti rerumque tuarum est;

715

longaevosque senes ac fessas aequore matres,

et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est,

delige, et his habeant terris sine moenia fessi:

urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

Talibus incensus dictis senioris amici,

720

tum vero in curas animo diducitur omnes.

Et nox atra polum bigis subvecta tenebat:

visa dehinc caelo facies delapsa parentis

Anchisae subito tales effundere voces:

'Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,

725

care magis, nate, Iliacis exercite fatis,

imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem

depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.

Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes

dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda,

730

defer in Italiam; gens dura atque aspera cultu

debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

infernas accede domos, et Averna per alta

congressus pete, nate, meos. Non me impia namque

Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum

735

concilia Elysiumque colo. Huc casta Sibylla

nigrarum multo pecudum te sanguine ducet:

tum genus omne tuum, et quae dentur moenia, disces.

Iamque vale: torquet medios Nox humida cursus,

et me saevus equis Oriens adflavit anhelis.'

740

Dixerat, et tenuis fugit, ceu fumus, in auras.

Aeneas, 'Quo deinde ruis, quo proripis?' inquit,

'Quem fugis, aut quis te nostris complexibus arcet?'

Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes,

Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae

745

farre pio et plena supplex veneratur acerra.

Extemplo socios primumque arcessit Acesten,

et Iovis imperium et cari praecepta parentis

edocet, et quae nunc animo sententia constet.

Haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes.

750

Transcribunt urbi matres, populumque volentem

deponunt, animos nil magnae laudis egentes.

Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt

robora navigiis, aptant remosque rudentesque,

exigui numero, sed bello vivida virtus.

755

Interea Aeneas urbem designat aratro

sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam

esse iubet. Gaudet regno Troianus Acestes,

indicitque forum et patribus dat iura vocatis.

Tum vicina astris, Erycino in vertice sedes

760

fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos

ac lucus late sacer additur Anchiseo.

Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris

factus honos: placidi straverunt aequora venti,

creber et adspirans rursus vocat Auster in altum.

765

Exoritur procurva ingens per litora fletus;

complexi inter se noctemque diemque morantur.

Ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam

visa maris facies et non tolerabile nomen,

ire volunt, omnemque fugae perferre laborem.

770

Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis,

et consanguineo lacrimans commendat Acestae.

Tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam

caedere deinde iubet, solvique ex ordine funem.

Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae,

775

stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos

proiicit in fluctus ac vina liquentia fundit.

Prosequitur surgens a puppi ventus euntes.

Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt.

At Venus interea Neptunum exercita curis

780

adloquitur, talesque effundit pectore questus:

Iunonis gravis ira nec exsaturabile pectus

cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes;

quam nec longa dies, pietas nec mitigat ulla,

nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit.

785

Non media de gente Phrygum exedisse nefandis

urbem odiis satis est, nec poenam traxe per omnem:

reliquias Troiae, cineres atque ossa peremptae

insequitur: causas tanti sciat illa furoris.

Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis

790

quam molem subito excierit: maria omnia caelo

miscuit, Aeoliis nequiquam freta procellis,

in regnis hoc ausa tuis.

Per scelus ecce etiam Troianis matribus actis

exussit foede puppes, et classe subegit

795

amissa socios ignotae linquere terrae.

Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas

vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim:

si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.'

Tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:

800

'Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis,

unde genus ducis: merui quoque; saepe furores

compressi, et rabiem tantam caelique marisque.

Nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,

Aeneae mihi cura tui. Cum Troia Achilles

805

exanimata sequens impingeret agmina muris,

milia multa daret leto, gemerentque repleti

amnes, nec reperire viam atque evolvere posset

in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti

congressum Aenean nec dis nec viribus aequis

810

nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo

structa meis manibus periurae moenia Troiae.

Nunc quoque mens eadem perstat mihi: pelle timores.

Tutus, quos optas, portus accedet Averni.

Unus erit tantum, amissum quem gurgite quaeres;

815

unum pro multis dabitur caput.'

His ubi laeta deae permulsit pectora dictis,

iungit equos auro genitor, spumantiaque addit

frena feris, manibusque omnes effundit habenas.

Caeruleo per summa levis volat aequora curru;

820

subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti

sternitur aequor aquis; fugiunt vasto aethere nimbi.

Tum variae comitum facies, immania cete,

et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon,

Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis;

825

laeva tenent Thetis, et Melite, Panopeaque virgo,

Nisaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque.

Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim

gaudia pertemptant mentem: iubet ocius omnes

attolli malos, intendi brachia velis.

830

Una omnes fecere pedem pariterque sinistros,

nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent

cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.

Princeps ante omnes densum Palinurus agebat

agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.

835

Iamque fere mediam caeli Nox humida metam

contigerat; placida laxabant membra quiete

sub remis fusi per dura sedilia nautae:

cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris

aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,

840

te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans

insonti; puppique deus consedit in alta,

Phorbanti similis, funditque has ore loquelas:

'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem;

aequatae spirant aurae; datur hora quieti.

845

Pone caput, fessosque oculos furare labori:

ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.'

Cui vix attollens Palinurus lumina fatur:

'Mene salis placidi voltum fluctusque quietos

ignorare iubes? Mene huic confidere monstro?

850

Aenean credam quid enim fallacibus auris

et caelo, totiens deceptus fraude sereni?'

Talia dicta dabat, clavumque affixus et haerens

nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat.

Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem,

855

vique soporatum Stygia, super utraque quassat

tempora, cunctantique natantia lumina solvit.

Vix primos inopina quies laxaverat artus,

et super incumbens cum puppis parte revolsa,

cumque gubernaclo, liquidas proiecit in undas

860

praecipitem ac socios nequiquam saepe vocantem;

ipse volans tenues se sustulit ales ad auras.

Currit iter tutum non secius aequore classis,

promissisque patris Neptuni interrita fertur.

Iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,

865

difficiles quondam multorumque ossibus albos,

tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant:

cum pater amisso fluitantem errare magistro

sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis,

multa gemens, casuque animum concussus amici

870

'O nimium caelo et pelago confise sereno,

nudus in ignota, Palinure, iacebis harena!'