Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix,

aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;

et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen

Hesperia in magna, siqua est ea gloria, signat.

5

At pius exsequiis Aeneas rite solutis,

aggere composito tumuli, postquam alta quierunt

aequora, tendit iter velis portumque relinquit.

Adspirant aurae in noctem nec candida cursus

Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.

10

Proxima Circaeae raduntur litora terrae,

dives inaccessos ubi Solis filia lucos

adsiduo resonat cantu tectisque superbis

urit odoratam nocturna in lumina cedrum,

arguto tenuis percurrens pectine telas.

15

Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum

vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,

saetigerique sues atque in praesaepibus ursi

saevire ac formae magnorum ululare luporum,

quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis

20

induerat Circe in voltus ac terga ferarum.

Quae ne monstra pii paterentur talia Troes

delati in portus neu litora dira subirent,

Neptunus ventis implevit vela secundis

atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit.

25

Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto

Aurora in roseis fulgebat lutea bigis:

cum venti posuere omnisque repente resedit

flatus et in lento luctantur marmore tonsae.

Atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum

30

prospicit. Hunc inter fluvio Tiberinus amoeno.

verticibus rapidis et multa flavus arena

in mare prorumpit. Variae circumque supraque

adsuetae ripis volucres et fluminis alveo

aethera mulcebant cantu lucoque volabant.

35

flectere iter sociis terraeque advertere proras

imperat et laetus fluvio succedit opaco.

Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum,

quis Latio antiquo fuerit status, advena classem

cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,

40

expediam et primae revocabo exordia pugnae.

tu vatem, tu, diva, mone. Dicam horrida bella,

dicam acies actosque animis in funera reges

Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam

Hesperiam. Maior rerum mihi nascitur ordo,

45

maius opus moveo. Rex arva Latinus et urbes

iam senior longa placidas in pace regebat.

Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica

accipimus, Fauno Picus pater isque parentem

te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.

50

filius huic fato divom prolesque virilis

nulla fuit primaque oriens erepta iuventa est.

Sola domum et tantas servabat filia sedes,

iam matura viro, iam plenis nubilis annis.

Multi illam magno e Latio totaque petebant

55

Ausonia. Petit ante alios pulcherrimus omnis

Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx

adiungi generum miro properabat amore;

sed variis portenta deum terroribus obstant.

Laurus erat tecti medio in penetralibus altis,

60

sacra comam multosque metu servata per annos,

quam pater inventam, primas cum conderet arces,

ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus

Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.

Huius apes summum densae (mirabile dictu),

65

stridore ingenti liquidum trans aethera vectae,

obsedere apicem, ex pedibus per mutua nexis

examen subitum ramo frondente pependit.

Continuo vates: 'Externum cernimus,' inquit,

'adventare virum et partis petere agmen easdem

70

partibus ex isdem et summa dominarier arce.'

Praeterea, castis adolet dum altaria taedis

et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo,

visa (nefas) longis comprendere crinibus ignem,

[atque omnem ornatum flamma crepitante cremari]

75

regalisque accensa comas, accensa coronam

insignem gemmis, tum fumida lumine fulvo

involvi ac totis Volcanum spargere tectis.

Id vero horrendum ac visu mirabile ferri:

namque fore inlustrem fama fatisque canebant

80

ipsam, sed populo magnum portendere bellum.

At rex sollicitus monstris oracula Fauni,

fatidici; genitoris, adit lucosque sub alta

consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro

fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.

85

Hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus

in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos

Cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti

pellibus incubuit stratis somnosque petivit,

multa modis simulacra videt volitantia miris

90

et varias audit voces fruiturque deorum

couloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.

Hic et tum pater ipse petens responsa Latinus

centum lanigeras mactabat rite bidentis

atque harum effultus tergo stratisque iacebat

95

velleribus: subita ex alto vox reddita luco est:

'Ne pete conubiis natam sociare Latinis,

O mea progenies, thalamis neu crede paratis:

externi venient generi, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant quorumque a stirpe nepotes

100

omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens

aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'

Haec responsa patris Fauni monitusque silenti

nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,

sed circum late volitans iam Fama per urbes

105

Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes

gramineo ripae religavit ab aggere classem.

Aeneas primique duces et pulcher Iulus

corpora sub ramis deponunt arboris altae

instituuntque dapes et adorea liba per herbam

110

subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat)

et Cereale solum pomis agrestibus augent.

Consumptis hic forte aliis ut vertere morsus

exiguam in Cererem penuria adegit edendi

et violare manu malisque audacibus orbem

115

fatalis crusti patulis nec parcere quadris:

'Heus ! etiam mensas consumimus,' inquit Iulus,

nec plura adludens. Ea vox audita laborum

prima tulit finem, primamque loquentis ab ore

eripuit pater ac stupefactus numine pressit.

120

Continuo: 'Salve fatis mihi debita tellus

vosque,' ait, 'O fidi Troiae salvete penates:

hic domus, haec patria est. Genitor mihi talia namque

(nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:

cum te, nate, fames ignota ad litora vectum

125

accisis coget dapibus consumere mensas,

tum sperare domos defessus ibique memento

prima locare manu molirique aggere tecta.

Haec erat illa fames; haec nos suprema manebat,

exiliis positura modum.

130

Quare agite et primo laeti cum lumine solis

quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,

vestigemus et a portu diversa petamus.

Nunc pateras libate Iovi precibusque vocate

Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'

135

Sic deinde effatus frondenti tempora ramo

implicat et geniumque loci primamque deorum

Tellurem nymphasque et adhuc ignota precatur

flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa

Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem

140

invocat et duplicis caeloque ereboque parentis.

Hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto

intonuit radiisque ardentem lucis et auro

ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.

Diditur hic subito Troiana per agmina rumor

145

advenisse diem, quo debita moenia condant.

Certatim instaurant epulas atque omine magno

crateras laeti statuunt et vina coronant.

Postera cum prima lustrabat lampade terras

orta dies, urbem et finis et litora gentis

150

diversi explorant: haec fontis stagna Numici,

hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.

Tum satus Anchisa delectos ordine ab omni

centum oratores augusta ad moenia regis

ire iubet, ramis velatos Palladis omnis,

155

donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris.

Haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur

passibus. Ipse humili designat moenia fossa

moliturque locum primasque in litore sedes

castrorum in morem pinnis atque aggere cingit.

160

Iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum

ardua cernebant iuvenes muroque subibant.

Ante urbem pueri et primaevo flore iuventus

exercentur equis domitantque in pulvere currus

aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis

165

spicula contorquent cursuque ictuque lacessunt:

cum praevectus equo longaevi regis ad auris

nuntius ingentis ignota in veste reportat

advenisse viros. Ille intra tecta vocari

imperat et solio medius consedit avito.

170

Tectum augustum ingens. centum sublime columnis,

urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,

horrendum silvis et religione parentum.

Hic sceptra accipere et primos attollere fasces

regibus omen erat, hoc illis curia templum,

175

hae sacris sedes epulis, hic ariete caeso

perpetuis soliti patres considere mensis.

Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum

antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus

vitisator, curvam servans sub imagine falcem,

180

Saturnusque senex Ianique bifrontis imago

vestibulo astabant, aliique ab origine reges

Martiaque ob patriam pugnando volnera passi.

Multaque praeterea sacris in postibus arma,

captivi pendent currus curvaeque secures

185

et cristae capitum et portarum ingentia claustra

spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.

Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat

succinctus trabea laevaque ancile gerebat

Picus, equum domitor; quem capta cupidine coniunx

190

aurea percussum virga versumque venenis

fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.

Tali intus templo divom patriaque Latinus

sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,

atque haec ingressis placido prior edidit ore:

195

'Dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et urbem

et genus, auditique advertitis aequore cursum),

quid petitis ? Quae causa rates aut cuius egentis

litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?

Sive errore viae seu tempestatibus acti,

200

qualia multa mari nautae patiuntur in alto,

fluminis intrastis ripas portuque sedetis,

ne fugite hospitium neve ignorate Latinos

Saturni gentem, haud vinclo nec legibus aequam,

sponte sua veterisque dei se more tenentem.

205

Atque equidem memini (fama est obscurior annis)

Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris

Dardanus Idaeas Phrygiae penetravit ad urbes

Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.

Hinc illum, Corythi Tyrrhena ab sede profectum,

210

aurea nunc solio stellantis regia caeli

accipit et numerum divorum altaribus auget.'

Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus:

Rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos,

atra subegit hiemps vestris succedere terris

215

nec sidus regione viae litusve fefellit:

consilio hanc omnes animisque volentibus urbem,

adferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam

extremo veniens Sol aspiciebat Olympo.

Ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes

220

gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema,

Troius Aeneas, tua nos ad limina misit.

Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis

tempestas ierit campos, quibus actus uterque

Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,

225

audiit et siquem tellus extrema refuso

summovet oceano et siquem extenta plagarum

quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.

Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti

dis sedem exiguam patriis litusque rogamus

230

innocuum et cunctis undamque auramque patentem.

Non erimus regno indecores, nec vestra feretur

fama levis tantique abolescet gratia facti,

nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.

Fata per Aeneae iuro dextramque potentem

235

sive fide seu quis bello est expertus et armis:

multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro

praeferimus manibus vittas ac verba precantia)

et petiere sibi et voluere adiungere gentes;

sed nos fata deum vestras exquirere terras

240

imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus;

huc repetit iussisque ingentibus urguet Apollo

Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.

Dat tibi praeterea fortunae parva prioris

munera, reliquias Troia ex ardente receptas.

245

Hoc pater Anchises auro libabat ad aras;

hoc Priami gestamen erat, cum iura vocatis

more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras

Iliadumque labor vestes.'

Talibus Ilionei dictis defixa Latinus

250

obtutu tenet ora soloque immobilis haeret

intentos volvens oculos. Nec purpura regem

picta movet nec sceptra movent Priameia tantum,

quantum in conubio natae thalamoque moratur,

et veteris Fauni voluit sub pectore sortem,

255

hunc illum fatis externa ab sede profectum

portendi generum paribusque in regna vocari

auspiciis, huic progeniem virtute futuram

egregiam et totum quae viribus occupet orbem.

tandem laetus ait: 'Di nostra incepta secundent

260

auguriumque suum; dabitur, Troiane, quod optas,

mullera nec sperno. Non vobis rege Latino

divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit.

Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,

si iungi hospitio properat sociusque vocari,

265

adveniat voltus neve exhorrescat amicos:

illi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

vos contra regi mea nunc mandata referte.

Est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae

non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo

270

monstra sinunt: generos externis adfore ab oris,

hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant. Hunc illum poscere fata

et reor et, siquid veri mens augurat, opto.'

haec effatus equos numero pater eligit omni

275

(stabant ter centum nitidi in praesaepibus altis):

omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci

instratos ostro alipedes pictisque tapetis;

aurea pectoribus demissa monilia pendent,

tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum;

280

absenti Aeneae currunt geminosque iugalis

semine ab aetherio, spirantis naribus ignem,

illorum de gente, patri quos daedala Circe

supposita de matre nothos furata creavit.

Talibus Aeneadae donis dictisque Latini

285

sublimes in equis redeunt pacemque reportant.

Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis

saeva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat,

et laetum Aenean classemque ex aethere longe

Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.

290

moliri iam tecta videt, iam fidere terrae,

deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.

Tum quassans caput haec effundit pectore dicta:

'Heu stirpem invisam et fatis contraria nostris

fata Phrygum ! Num Sigeis occumbere campis,

295

num capti potuere capi, num incensa cremavit

Troia viros ? Medias acies mediosque per ignis

invenere viam. At, credo, mea numina tandem

fessa iacent odiis aut exsaturata quievi.

Quin etiam patria excussos infesta per undas

300

ausa sequi et profugis toto me opponere ponto !

Absumptae in Teucros vires caelique marisque.

Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis

profuit? Optato conduntur Thybridis alveo,

securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem

305

immanem Lapithum valuit, concessit in iras

ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,

quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydona merentem?

Ast ego magna Iovis coniunx, nil linquere inausum

quae potui infelix, quae memet in omnia verti,

310

vincor ab Aenea. Quod si mea numina non sunt

magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est:

flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.

Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,

atque immota manet fatis Lavinia coniunx:

315

at trahere atque moras tantis licet addere rebus,

at licet amborum populos exscindere regum.

Hac gener atque socer coeant mercede suorum:

sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,

et Bellona manet te pronuba. Nec face tantum

320

Cisseis praegnans ignis enixa iugalis

quin idem Veneri partus suus et Paris alter

funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.'

Haec ubi dicta dedit, terras Horrenda petivit:

luctificam Allecto dirarum ab sede dearum

325

infernisque ciet tenebris, cui tristia bella

iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.

Odit et ipse pater Pluton, odere sorores

Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora,

tam saevae facies, tot pullulat atra colubris.

330

Quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur:

'Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,

hanc operam, ne noster honos infractave cedat

fama loco, neu conubiis ambire Latinum

Aeneadae possint Italosve obsidere finis.

335

Tu potes unanimos armare in proelia fratres

atque odiis versare domos, tu verbera tectis

funereasque inferre faces, tibi nomina mille,

mille nocendi artes. Fecundum concute pectus,

disice compositam pacem, sere crimina belli:

340

arma velit poscatque simul rapiatque inventus.'

Exin Gorgoneis Allecto infecta venenis

principio Latium et Laurentis tecta tyranni

celsa petit tacitumque obsedit limen Amatae,

quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis

345

femineae ardentem curaeque iraeque coquebant.

Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem

conicit inque sinum praecordia ad intuma subdit,

quo furibunda domum monstro permisceat omnem.

Ille inter vestes et levia pectora lapsus

350

volvitur attactu nullo fallitque furentem,

vipeream inspirans animam: fit tortile collo

aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae

innectitque comas, et membris lubricus errat.

Ac dum prima lues udo sublapsa veneno

355

pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem

necdum animus toto percepit pectore flammam,

mollius et solito matrum de more locuta est,

multa super nata lacrimans Phrygiisque hymenaeis:

'Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,

360

O genitor, nec te miseret gnataeque tuique ?

Nec matris miseret, quam primo aquilone relinquet

perfidus alta petens abducta virgine praedo?

An non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor

Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes ?

365

Quid tua sancta fides, quid cura antiqua tuorum

et consanguineo totiens data dextera Turno?

Si gener externa petitur de gente Latinis

idque sedet Faunique premunt te iussa parentis,

omnem equidem sceptris terram quae libera nostris

370

dissidet, externam reor et sic dicere divos.

Et Turno, si prima domus repetatur origo,

Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.'

His ubi nequiquam dictis experta Latinum

contra stare videt penitusque in viscera lapsum

375

serpentis furiale malum totamque pererrat,

tum vero infelix, ingentibus excita monstris,

immensam sine more furit lymphata per urbem.

Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,

quem pueri magno in gyro vacua atria circum

380

intenti ludo exercent; ille actus habena

curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra

inpubesque manus, mirata volubile buxum;

dant animos plagae: non cursu segnior illo

per medias urbes agitur populosque feroces.

385

Quin etiam in silvas, simulato numine Bacchi,

maius adorta nefas maioremque orsa furorem

evolat et natam frondosis montibus abdit,

quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur,

Euhoe Bacche, fremens, solum te virgine dignum

390

vociferans, etenim mollis tibi sumere thyrsos,

te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.

Fama volat, furiisque accensas pectore matres

idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta:

deseruere domos, ventis dant colla comasque,

395

ast aliae tremulis ululatibus aethera complent,

pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas;

ipsa inter medias flagrantem fervida pinum

sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos,

sanguineam torquens aciem, torvumque repente

400

clamat: 'Io matres, audite, ubi quaeque, Latinae:

Siqua piis animis manet infelicis Amatae

gratia, si iuris materni cura remordet,

solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.'

Talem inter silvas, inter deserta ferarum,

405

reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi.

Postquam visa satis primos acuisse furores

consiliumque omnemque domum vertisse Latini,

protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis

audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem

410

Acrisioneis Danae fundasse colonis,

praecipiti delata noto. Locus Ardea quondam

dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen,

sed fortuna fuit; tectis hic Turnus in altis

iam mediam nigra carpebat nocte quietem.

415

Allecto torvam faciem et furialia membra

exuit, in vultus sese transformat anilis;

et frontem obscenam rugis arat, induit albos

cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae;

fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos

420

et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert:

'Turne, tot incassum fusos patiere labores

et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?

Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes

abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.

425

I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis;

Tyrrhenas, i, sterne acies; tege pace Latinos.

Haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,

ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.

Quare age et armari pubem portisque moveri

430

laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro

consedere duces pictasque exure carinas.

Caelestum vis magna iubet. Rex ipse Latinus,

ni dare coniugium et dicto parere fatetur,

sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'

435

Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim

ore refert: 'Classis invectas Thybridis undam

non, ut rere, meas effugit nuntius auris.

Ne tantos mihi finge metus; nec regia Iuno

inmemor est nostri.

440

Sed te victa situ verique effeta senectus,

o mater, curis nequiquam exercet et arma

regum inter falsa vatem formidine ludit.

Cura tibi divom effigies et templa tueri:

bella viri pacemque gerent, quis bella gerenda.'

445

Talibus Allecto dictis exarsit in iras,

at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,

deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris

tantaque se facies aperit; tum flammea torquens

lumina cunctantem et quaerentem dicere plura

450

reppulit et geminos erexit crinibus anguis

verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:

'En ego victa situ, quam veri effeta senectus

arma inter regum falsa formidine ludit.

Respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum,

455

bella manu letumque gero.'

Sic effata facem iuveni coniecit et atro

lumine fumantis fixit sub pectore taedas.

Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus

perfundit toto proruptus corpore sudor;

460

arma amens fremit, arma toro tectisque requirit;

saevit amor ferri et scelerata insania belli,

ira super: magno veluti cum flamma sonore

virgea suggeritur costis undantis a\"eni

exsultantque aestu latices, furit intus aqua\"{\i}

465

fumidus atque alte spumis exuberat amnis,

nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.

Ergo iter ad regem polluta pace Latinum

indicit primis iuvenum et iubet arma parari,

tutari Italiam, detrudere finibus hostem:

470

se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque.

Haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,

certatim sese Rutuli exhortantur in arma:

hunc decus egregium formae movet atque iuventae,

hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

475

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,

Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,

arte nova speculata locum, quo litore pulcher

insidiis cursuque feras agitabat Iulus.

Hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo

480

obicit et noto naris contingit odore,

ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum

causa fuit belloque animos accendit agrestis.

Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens,

Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum

485

nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent

armenta et late custodia credita campi.

Adsuetum imperiis soror omni Silvia cura

mollibus intexens ornabat cornua sertis

pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.

490

Ille, manum patiens mensaeque adsuetus erili,

errabat silvis rursusque ad limina nota

ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.

Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli

commovere canes, fluvio cum forte secundo

495

deflueret ripaque aestus viridante levaret.

Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore,

Ascanius curvo direxit spicula cornu;

nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo

perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.

500

Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit

successitque gemens stabulis questuque cruentus

atque imploranti similis tectum omne replebat.

Silvia prima soror, palmis percussa lacertos,

auxilium vocat et duros conclamat agrestis.

505

Olli, pestis enim tacitis latet aspera silvis,

inprovisi adsunt, hic torre armatus obusto,

stipitis hic gravidi nodis: quod cuique repertum

rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus,

quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis

510

scindebat, rapta spirans immane securi.

At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi

ardua tecta petit stabuli et de culmine summo

pastorale canit signum cornuque recurvo

Tartaream intendit vocem, qua protinus omne

515

contremuit nemus et silvae insonuere profundae;

audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis

sulfurea Nar albus aqua fontesque Velini,

et trepidae matres pressere ad pectora natos.

Tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum

520

dira dedit, raptis concurrunt undique telis

indomiti agricolae; nec non et Tro\"{\i}a pubes

Ascanio auxilium castris effundit apertis.

Direxere acies. Non iam certamine agresti,

stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,

525

sed ferro ancipiti decernunt atraque late

horrescit strictis seges ensibus aeraque fulgent

sole lacessita et lucem sub nubila iactant:

fluctus uti primo coepit cum albescere vento,

paulatim sese tollit mare et altius undas

530

erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.

Hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,

natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,

sternitur; haesit enim sub gutture volnus et udae

vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.

535

Corpora multa virum circa seniorque Galaesus,

dum paci medium se offert, iustissimus unus

qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:

quinque greges illi balantum, quina redibant

armenta, et terram centum vertebat aratris.

540

Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur,

promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum

imbuit et primae commisit funera pugnae,

deserit Hesperiam et caeli convexa per auras

Iunonem victrix adfatur voce superba:

545

'En, perfecta tibi bello discordia tristi:

dic in amicitiam coeant et foedera iungant.

Quando quidem Ausonio respersi sanguine Teucros,

hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:

finitimas in bella feram rumoribus urbes

550

accendamque animos insani Martis amore,

undique ut auxilio veniunt; spargam arma per agros.'

Tum contra Iuno; 'Terrorum et fraudis abunde est;

stant belli causae, pugnatur comminus armis,

quae fors prima dedit sanguis novus imbuit arma.

555

Talia coniugia et talis celebrent hymenaeos

egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.

Te super aetherias errare licentius auras

haud pater ille velit, summi regnator Olympi:

cede locis; ego, siqua super fortuna laborum est,

560

ipsa regam.' Talis dederat Saturnia voces.

Illa autem attollit stridentis anguibus alas

Cocytique petit sedem, supera ardua linquens.

Est locus Italiae medio sub montibus altis,

nobilis et fama multis memoratus in oris,

565

Amsancti valles: densis hunc frondibus atrum

urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus

dat sonitum saxis et torto vertice torrens.

Hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis

monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago

570

pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys,

invisum numen, terras caelumque levabat.

Nec minus interea extremam Saturnia bello

imponit regina manum. Ruit omnis in urbem

pastorum ex acie numerus caesosque reportant

575

Almonem puerum foedatique ora Galaesi

implorantque deos obtestanturque Latinum.

Turnus adest medioque in crimine caedis et igni

terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari,

stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.

580

Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres

insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae),

undique collecti coeunt Martemque fatigant.

Ilicet infandum cuncti contra omina bellum,

contra fata deum perverso numine poscunt,

585

certatim regis circumstant tecta Latini.

Ille velut pelagi rupes immota resistit,

ut pelagi rupes magno veniente fragore,

quae sese multis circum latrantibus undis

mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum

590

saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga.

Verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas

consilium et saevae nutu Iunonis eunt res,

multa deos aurasque pater testatus inanis:

'Frangimur heu fatis,' inquit, 'ferimurque procella !

595

Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,

O miseri. Te, Turne, nefas, te triste manebit

supplicium, votisque deos venerabere seris.

Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus;

funere felici spolior.' Nec plura locutus

600

saepsit se tectis rerumque reliquit habenas.

Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes

Albanae coluere sacrum nunc maxima rerum

Roma colit, cum prima movent in proelia Martem,

sive Getis inferre manu lacrimabile bellum

605

Hyrcanisve Arabisve parant seu tendere ad Indos

Auroramque sequi Parthosque reposcere signa.

Sunt geminae belli portae (sic nomine dicunt)

religione sacrae et saevi formidine Martis;

centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri

610

robora, nec custos absistit limine Ianus:

has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,

ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino

insignis reserat stridentia limina consul,

ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,

615

aereaque adsensu conspirant cornua rauco.

Hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus

more iubebatur tristisque recludere portas.

Abstinuit tactu pater aversusque refugit

foeda ministeria et caecis se condidit umbris.

620

Tum regina deum caelo delapsa morantis

impulit ipsa manu portas, et cardine verso

belli ferratos rumpit Saturnia postes.

Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante;

Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis

625

pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt.

Pars levis clipeos et spicula lucida tergent

arvina pingui subiguntque in cote secures;

signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum.

Quinque adeo magnae positis incudibus urbes

630

tela novant, Atina potens Tiburque superbum,

Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae.

Tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas

umbonum cratis; alii thoracas aenos

aut levis ocreas lento ducunt argento;

635

vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri

cessit amor; recoquunt patrios fornacibus enses.

Classica iamque sonant; it bello tessera signum.

Hic galeam tectis trepidus rapit, ille frementis

ad iuga cogit equos clipeumque auroque trilicem

640

loricam induitur fidoque accingitur ense.

Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,

qui bello exciti reges, quae quemque secutae

complerint campos acies, quibus Itala iam tum

floruerit terra alma viris, quibus arserit armis.

645

Et meministis enim, divae, et memorare potestis:

ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.

Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris

contemptor divom Mezentius agminaque armat.

Filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter

650

non fuit excepto Laurentis corpore Turni,

Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,

ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos

mille viros, dignus, patriis qui laetior esset

imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

655

Post hos insignem palma per gramina currum

victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro

pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum

centum angues cinctamque gerit serpentibus hydram;

collis Aventini silva quem Rhea sacerdos

660

furtivum partu sub luminis edidit oras,

mixta deo mulier, postquam Laurentia victor

Geryone extincto Tirynthius attigit arva

Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.

Pila manu saevosque gerunt in bella dolones

665

et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.

Ipse pedes, tegumen torquens immane leonis,

terribili impexum saetacum dentibus albis

indutus capiti, sic regia tecta subibat,

horridus, Herculeoque umeros innexus amictu.

670

Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt,

fratris Tiburti dictam cognomine gentem,

Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus,

et primam ante aciem densa inter tela feruntur:

ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto

675

descendunt centauri, Homolen Othrymque nivalem

linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens

silva locum et magno cedunt virgulta fragore.

Nec Praenestinae fundator defuit urbis,

Volcano genitum pecora inter agrestia regem

680

inventumque focis omnis quem credidit aetas

Caeculus. Hunc late legio comitatur agrestis:

quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae

Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis

Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit,

685

quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma,

nec clipei currusve sonant: pars maxima glandes

liventis plumbi spargit, pars spicula gestat

bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros

tegmen habent capiti, vestigia nuda sinistri

690

instituere pedis, crudus tegit altera pero.

At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,

quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,

iam pridem resides populos desuetaque bello

agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.

695

Hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos.

Hi Soractis habent arces Flaviniaque arva

et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.

Ibant aequati numero regemque canebant,

ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni,

700

cum sese e pastu referunt et longa canoros

dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe

pulsa palus.

Nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto

misceri putet, aeriam sed gorgite ab alto

705

urgueri volucrum raucarum ad litora nubem.

Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum

agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,

Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens

per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.

710

Una ingens Amiterna cohors priscique Quirites,

Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;

qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,

qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum

Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae,

715

qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit

Nursia, et Hortinae classes populique Latini,

quosque secans infaustum interluit Allia nomen:

quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus

saevus ubi Orion hibernis conditur undis;

720

vel cum sole novo densae torrentur aristae

aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.

Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.

Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,

curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis

725

mille rapit populos, vertunt felicia Baccho

Massica qui rastris et quos de collibus altis

Aurunci misere patres, Sidicinaque iuxta

aequora quique Cales linquunt, amnisque vadosi

accola Volturni, pariterque Saticulus asper

730

Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes illis

tela, sed haec lento mos est aptare flagello;

laevas caetra tegit, falcati comminus enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis,

Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha

735

fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret,

iam senior; patriis sed non et filius arvis

contentus late iam tum dicione premebat

Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus

quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae

740

et quos maliferae despectant moenia Abellae,

Teutonico ritu soliti torquere cateias,

tegmina quis capitum raptus de subere cortex,

aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.

Et te montosae misere in proelia Nersae,

745

Ufens, insignem fama et felicibus armis;

horrida praecipue cui gens adsuetaque multo

venatu nemorum, duris Aequicula glaebis.

Armati terram exercent, semperque recentis

convectare iuvat praedas et vivere rapto.

750

Quin et Marruvia venit de gente sacerdos,

fronde super galeam et felici comptus oliva.

Archippi regis missu, fortissimus Umbro,

vipereo generi et graviter spirantibus hydris

spargere qui somnos cantuque manuque solebat

755

mulcebatque iras et morsus arte levabat.

Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum

evaluit, neque eum iuvere in volnera cantus

somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae.

Te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,

760

te liquidi flevere lacus.

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,

Virbius, insignem quem mater Aricia misit,

eductum Egeriae lucis umentia circum

litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae.

765

Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae

occiderit patriasque explerit sanguine poenas

turbatis distractus equis, ad sidera rursus

aetheria et superas caeli venisse sub auras,

Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae.

770

Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris

mortalem infernis ad lumina surgere vitae,

ipse repertorem medicinae talis et artis

fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.

At Trivia Hippolytum secretis alma recondit

775

sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat,

solus ubi in silvis Italis ignobilis aevom

exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.

Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis

cornipedes arcentur equi, quod litore currum

780

et iuvenem monstris pavidi effudere marinis.

Filius ardentis haud setius aequore campi

exercebat equos curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos praestanti corpore Turnus

vertitur arma tenens et toto vertice supra est.

785

Cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram

sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignis:

tam magis illa fremens et tristibus effera flammis,

quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.

At levem clipeum sublatis cornibus Io

790

auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos

(argumentum ingens), et custos virginis Argus

caelataque amnem fundens pater Inachus urna.

Insequitur nimbus peditum clipeataque totis

agmina densentur campis, Argivaque pubes

795

Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani

et Sacranae acies et picti scuta Labici;

qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici

litus arant Rutulosque exercent vomere colles

Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis

800

praesidet et viridi gaudens Feronia luco;

qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas

quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens.

Hos super advenit Volsca de gente Camilla

agmen agens equitum et florentis aere catervas,

805

bellatrix, non illa colo calathisve Minervae

femineas adsueta manus, sed proelia virgo

dura pati cursuque pedum praevertere ventos.

Illa vel intactae segetis per summa volaret

gramina nec teneras cursu laesisset aristas,

810

vel mare per medium fluctu suspensa tumenti

ferret iter celeris nec tingueret aequore plantas.

Illam omnis tectis agrisque effusa iuventus

turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

attonitis inhians animis, ut regius ostro

815

velet honos levis umeros, ut fibula crinem

auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram

et pastoralem praefixa cuspide myrtum.