Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce

extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,

utque acris concussit equos utque impulit arma,

extemplo turbati animi, simul omne tumultu

5

coniurat trepido Latium saevitque iuventus

effera. Ductores primi Messapus et Ufens

contemptorque deum Mezentius undique cogunt

auxilia et latos vastant cultoribus agros.

mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,

10

qui petat auxilium et Latio consistere Teucros,

advectum Aenean classi victosque penatis

inferre et fatis regem se dicere posci

edoceat multasque viro se adiungere gentis

Dardanio et late Latio increbrescere nomen.

15

Quid struat his coeptis, quem, si Fortuna sequatur,

eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi

quam Turno regi aut regi apparere Latino.

Talia per Latium. Quae Laomedontius heros

cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,

20

atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc.

In partisque rapit varias perque omnia versat:

sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis

sole repercussum aut radiantis imagine lunae

omnia pervolitat late loca iamque sub auras

25

erigitur summique ferit lacuaria tecti.

Nox erat, et terras animalia fessa per omnis

alituum pecudumque genus sopor altus habebat:

cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe

Aeneas, tristi turbatus pectora bello,

30

procubuit seramque dedit per membra quietem.

Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno

populeas inter senior se attollere frondes

visus; eum tenuis glauco velabat amictu

carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,

35

tum sic adfari et curas his demere dictis:

'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem

qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,

exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,

hic tibi certa domus, certi, ne absiste, penates;

40

neu belli terrere minis: tumor omnis et irae

concessere deum.

[Iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus,

triginta capitum fetus enixa, iacebit,

45

alba, solo recubans, albi circum ubera nati.

Hic locus urbis erit, requies ea certa laborum

ex quo ter denis urbem redeuntibus annis

Ascanius clari condet cognominis Albam.

Haud incerta cano.] Nunc qua ratione quod instat

50

expedias victor, paucis (adverte) docebo.

Arcades his oris, genus a Pallante profectum,

qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,

delegere locum et posuere in montibus urbem

Pallantis proavi de nomine Pallanteum.

55

Hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina;

hos castris adhibe socios et foedera iunge.

Ipse ego te ripis et recto flumine ducam,

adversum remis superes subvectus ut amnem.

Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris

60

Iunoni fer rite preces iramque minasque

supplicibus supera votis. Mihi victor honorem

persolves. Ego sum pleno quem flumine cernis

stringentem ripas et pinguia culta secantem,

caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.

65

Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit.'

Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto,

ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.

Surgit et aetherii spectans orientia solis

lumina rite cavis undam de flumine palmis

70

sustinet ac talis effundit ad aethera voces:

'Nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est,

tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,

accipite Aenean et tandem arcete periclis.

Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra

75

fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis,

semper honore meo, semper celebrabere donis

corniger hesperidum fluvius regnator aquarum.

Adsis o tantum et propius tua numina firmes.'

sic memorat geminasque legit de classe biremis

80

remigioque aptat, socios simul instruit armis.

Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum;

candida per silvam cum fetu concolor albo

procubuit viridique in litore conspicitur sus.

Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxuma Iuno,

85

mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram.

Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem

leniit, et tacita refluens ita substitit unda,

mitis ut in morem stagni placidaeque paludis

sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.

90

Ergo iter inceptum celerant rumore secundo;

labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,

miratur nemus insuetum fulgentia longe

scuta virum fluvio pictasque innare carinas.

Olli remigio noctemque diemque fatigant

95

et longos superant flexus variisque teguntur

arboribus viridisque secant placido aequore silvas.

Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,

cum muros arcemque procul ac rara domorum

tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo

100

aequavit, tum res inopes Euandrus habebat:

ocius advertunt proras urbique propinquant.

Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem

Amphitryoniadae magno divisque ferebat

ante urbem in luco. Pallas huic filius una,

105

una omnes iuvenum primi pauperque senatus

tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.

Ut celsas videre rates atque inter opacum

adlabi nemus et tacitis incumbere remis,

terrentur visu subito cunctique relictis

110

consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas

sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse

et procul e tumulo: 'Iuvenes, quae causa subegit

ignotas temptare vias, quo tenditis?' inquit.

'Qui genus? Unde domo? Pacemne huc fertis an arma?'

115

Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta

paciferaeque manu ramum praetendit olivae:

'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,

quos illi bello profugos egere superbo.

Euandrum petimus. Ferte haec et dicite lectos

120

Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.'

Obstipuit tanto percussus nomine Pallas:

'Egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem

adloquere ac nostris succede penatibus hospes.'

excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.

125

Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.

Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:

'Optume Graiugenum, cui me Fortuna precari

et vitta comptos voluit praetendere ramos,

non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcas

130

quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis;

sed mea me virtus et sancta oracula divom

cognatique patres, tua terris didita fama,

coniunxere tibi et fatis egere volentem.

Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,

135

Electra, ut Grai perhibent. Atlantide cretus,

advehitur Teucros; Electram maxumus Atlas

edidit, aetherios umero qui sustinet orbes

vobis Mercurius pater est, quem candida Maia

Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;

140

at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas,

idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit.

Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.

His fretus non legatos neque prima per artem

temptamenta tui pepigi: me, me ipse meumque

145

obieci caput et supplex ad limina veni.

Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello

insequitur; nos si pellant, nihil afore credunt,

quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant

et mare quod supra teneant quodque adluit infra.

150

Accipe daque fidem: sunt nobis fortia bello

pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'

Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentis

iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.

Tum sic pauca refert: 'Ut te, fortissime Teucrum,

155

accipio agnoscoque libens! Ut verba parentis

et vocem Anchisae magni voltumque recordor!

Nam memini Hesionae visentem regna sororis

Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem,

protinus Arcadiae gelidos invisere finis.

160

Tum mihi prima genas vestibat flore iuventas,

mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum

Laomedontiaden, sed cunctis altior ibat

Anchises: mihi mens iuvenali ardebat amore

compellare virum et dextrae coniungere dextram.

165

Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.

Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas

discedens chlamydemque auro dedit intertextam

frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.

Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,

170

et lux cum primum terris se crastina reddet,

auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.

Interea sacra haec, quando huc venistis amici,

annua, quae differre nefas, celebrate faventes

nobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'

175

Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi

pocula gramineoque viros locat ipse sedili

praecipuumque toro et villosi pelle leonis

accipit Aenean solioque invitat acerno.

Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos

180

viscera tosta ferunt taurorum onerantque canistris

dona laboratae Cereris Bacchumque ministrant.

Vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus

perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

185

rex Euandrus ait: 'Non haec sollemnia nobis,

has ex more dapes, hanc tanti numinis aram

vana superstitio veterumque ignara deorum

inposuit: saevis, hospes Troiane, periclis

servati facimus meritosque novamus honores.

190

Iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem,

disiectae procul ut moles desertaque montis

stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.

Hic spelunca fuit, vasto summota recessu,

semihominis Caci facies quam dira tenebat

195

solis inaccessam radiis; semperque recenti

caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis

ora virum tristi pendebant pallida tabo.

Huic monstro Volcanus erat pater: illius atros

ore vomens ignis magna se mole ferebat.

200

Attulit et nobis aliquando optantibus aetas

auxilium adventumque dei. Nam maximus ultor,

tergemini nece Geryonae spoliisque superbus

Alcides aderat taurosque hac victor agebat

ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.

205

At furiis Caci mens effera, nequid inausum

aut intractatum scelerisve dolive fuisset,

quattuor a stabulis praestanti corpore tauros

avertit, totidem forma superante iuvencas;

atque hos, nequa forent pedibus vestigia rectis,

210

cauda in speluncam tractos versisque viarum

indiciis raptos saxo occultabat opaco:

quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.

Interea, cum iam stabulis saturata moveret

Amphytrioniades armenta abitumque pararet,

215

discessu mugire boves atque omne querelis

impleri nemus et colles clamore relinqui.

reddidit una boum vocem vastoque sub antro

mugiit et Caci spem custodita fefellit.

Hic vero Alcidae furiis exarserat atro

220

felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum

robur et aerii cursu petit ardua montis.

Tum primum nostri Cacum videre timentem

turbatumque oculis: fugit ilicet ocior Euro

speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.

225

Ut sese inclusit ruptisque immane catenis

deiecit saxum, ferro quod et arte paterna

pendebat, fultosque emuniit obice postis,

ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque

accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

230

dentibus infrendens. Ter totum fervidus ira

lustrat Aventini montem, ter saxea temptat

limina nequiquam, ter fessus valle resedit.

Stabat acuta silex, praecisis undique saxis

speluncae dorso insurgens, altissima visu,

235

dirarum nidis domus opportuna volucrum.

Hanc, ut prona iugo laevum incumbebat in amnem,

dexter in adversum nitens concussit et imis

avolsam solvit radicibus; inde repente

inpulit, inpulsu quo maximus intonat aether

240

dissultant ripae refluitque exterritus amnis.

At specus et Caci detecta apparuit ingens

regia, et umbrosae penitus patuere cavernae:

non secus ac siqua penitus vi terra dehiscens

infernas reseret sedes et regna recludat

245

pallida, dis invisa, superque immane barathrum

cernatur, trepident inmisso lumine manes.

Ergo insperata deprensum luce repente

inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem

desuper Alcides telis premit omniaque arma

250

advocat et ramis vastisque molaribus instat.

Ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,

faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)

evomit involvitque domum caligine caeca,

prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro

255

fumiferam noctem commixtis igne tenebris.

Non tulit Alcides animis seque ipse per ignem

praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam

fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.

Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem

260

corripit in nodum complexus et angit inhaerens

elisos oculos et siccum sanguine guttur.

Panditur extemplo foribus domus atra revolsis,

abstractaeque boves abiurataeque rapinae

caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver

265

protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo

terribilis oculos, voltum villosaque saetis

pectora semiferi atque extinctos faucibus ignis.

Ex illo celebratus honos, laetique minores

servavere diem, primusque Potitius auctor

270

et domus Herculei custos Pinaria sacri.

Hanc aram luco statuit, quae maxuma semper

dicetur nobis et erit quae maxuma semper.

Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum

cingite fronde comas et pocula porgite dextris

275

communemque vocate deum et date vina volentes.'

Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra

velavitque comas foliisque innexa pependit

et sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnes

in mensam laeti libant divosque precantur.

280

Devexo interea propior fit Vesper Olympo,

iamque sacerdotes primusque Potitius ibant,

pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.

Instaurant epulas et mensae grata secundae

dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.

285

tum Salii ad cantus incensa altaria circum

populeis adsunt evincti tempora ramis,

hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudes

Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae

monstra manu geminosque premens eliserit angues,

290

ut bello egregias idem disiecerit urbes,

Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores

rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae

pertulerit. 'Tu nubigenas, invicte, bimembris

Hylaeeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas

295

prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.

Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci

ossa super recubans antro semesa cruento;

nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,

arduus arma tenens; non te rationis egentem

300

Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.

Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,

et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'

Talia carminibus celebrant; super omnia Caci

speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.

305

Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.

Exim se cuncti divinis rebus ad urbem

perfectis referunt. Ibat rex obsitus aevo

et comitem Aenean iuxta natumque tenebat

ingrediens varioque viam sermone levabat.

310

miratur facilisque oculos fert omnia circum

Aeneas capiturque locis et singula laetus

exquiritque auditque virum monimenta priorum.

Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis:

'Haec nemora indigenae fauni nymphaeque tenebant

315

gensque virum truncis et duro robore nata,

quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros

aut componere opes norant aut parcere parto,

sed rami atque asper victu venatus alebat.

Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,

320

arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.

Is genus indocile ac dispersum montibus altis

composuit legesque dedit Latiumque vocari

maluit, his quoniam latuisset tutis in oris.

Aurea quae perhibent illo sub rege fuere

325

saecula. Sic placida populos in pace regebat,

deterior donec paulatim ac decolor aetas

et belli rabies et amor successit habendi.

Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,

saepius et nomen posuit Saturnia tellus;

330

tum reges asperque immani corpore Thybris,

a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim

diximus, amisit verum vetus Albula nomen;

me pulsum patria pelagique extrema sequentem

Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum

335

his posuere locis matrisque egere tremenda

Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.

Vix ea dicta: dehinc progressus monstrat et aram

et Carmentalem Romani nomine portam

quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,

340

vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros

Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

Hinc lucum ingentem quem Romulus acer Asylum

rettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,

Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.

345

Nec non et sacri monstrat nemus Argileti

testaturque locum et letum docet hospitis Argi.

Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,

aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.

Iam tum religio pavidos terrebat agrestis

350

dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant.

Hoc nemus, hunc,' inquit, 'frondoso vertice collem

(quis deus incertum est) habitat deus: Arcades ipsum

credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem

aegida concuteret dextra nimbosque cieret.

355

Haec duo praeterea disiectis oppida muris,

reliquias veterumque vides monimenta virorum.

Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem:

Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'

Talibus inter se dictis ad tecta subibant

360

pauperis Euandri passimque armenta videbant

Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

Ut ventum ad sedes: 'Haec,' inquit, 'limina victor

Alcides subiit, haec illum regia cepit.

Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum

365

finge deo rebusque veni non asper egenis.'

dixit et angusti subter fastigia tecti

ingentem Aenean duxit stratisque locavit

effultum foliis et pelle Libystidis ursae.

Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

370

At Venus haud animo nequiquam exterrita mater

Laurentumque minis et duro mota tumultu

Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo

incipit et dictis divinum adspirat amorem:

'Dum bello Argolici vastabant Pergama reges

375

debita casurasque inimicis ignibus arces,

non ullum auxilium miseris, non arma rogavi

artis opisque tuae nec te, carissime coniunx,

incassumve tuos volui exercere labores,

quamvis et Priami deberem plurima natis

380

et durum Aeneae flevissem saepe laborem.

Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:

ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen

arma rogo genetrix nato. Te filia Nerei,

te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.

385

Aspice qui coeant populi, quae moenia clausis

ferrum acuant portis in me exscidiumque meorum.'

Dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis

cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente

accepit solitam flammam, notusque medullas

390

intravit calor et labefacta per ossa cucurrit:

non secus atque olim tonitru cum rupta corusco

ignea rima micans percurrit lumine nimbos.

Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.

Tum pater aeterno fatur devinctus amore:

395

'Quid causas petis ex alto? Fiducia cessit

quo tibi, diva, mei? Similis si cura fuisset,

tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset:

nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant

stare decemque alios Priamum superesse per annos.

400

Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,

quidquid in arte mea possum promittere curae,

quod fieri ferro liquidove potest electro,

quantum ignes animaeque valent, absiste precando

viribus indubitare tuis.' Ea verba locutus

405

optatos dedit amplexus placidumque petivit

coniugis infusus gremio per membra soporem.

Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae

curriculo expulerat somnum, cum femina primum,

cui tolerare colo vitam tenuique Minerva

410

impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes,

noctem addens operi, famulasque ad lumina longo

exercet penso, castum ut servare cubile

coniugis et possit parvos educere natos:

haud secus Ignipotens nec tempore segnior illo

415

mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.

Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque

erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis,

quam subter specus et Cyclopum exesa caminis

antra Aetnaea tonant validique incudibus ictus

420

auditi referunt gemitus striduntque cavernis

stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,

Volcani domus et Volcania nomine tellus.

Hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.

Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,

425

Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.

His informatum manibus iam parte polita

fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo

deicit in terras, pars inperfecta manebat.

Tris imbris torti radios, tris nubis aquosae

430

addiderant, rutili tris ignis et alitis austri:

fulgores nunc horrificos sonitumque metumque

miscebant operi flammisque sequacibus iras.

Parte alia Marti currumque rotasque volucris

instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;

435

aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,

certatim squamis serpentum auroque polibant

conexosque anguis ipsamque in pectore divae

Gorgona, desecto vertentem lumina collo.

'Tollite cuncta,' inquit, 'coeptosque auferte labores,

440

Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:

arma acri facienda viro. Nunc viribus usus,

nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.

Praecipitate moras.' Nec plura effatus; at illi

ocius incubuere omnes pariterque laborem

445

sortiti. Fluit aes rivis aurique metallum,

volnificusque chalybs vasta fornace liquescit.

Ingentum clipeum informant, unum omnia contra

tela Latinorum, septenosque orbibus orbes

impediunt. Alii ventosis follibus auras

450

accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt

aera lacu. Gemit impositis incudibus antrum.

Illi inter sese multa vi bracchia tollunt

in numerum versantque tenaci forcipe massam.

Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,

455

Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma

et matutini volucrum sub culmine cantus.

Consurgit senior tunicaque inducitur artus

et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis;

tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,

460

demissa ab laeva pantherae terga retorquens.

Nec non et gemini custodes limine ab alto

praecedunt gressumque canes comitantur erilem.

Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat

sermonum memor et promissi muneris heros.

465

Nec minus Aeneas se matutinus agebat.

Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.

Congressi iungunt dextras mediisque residunt

aedibus et licito tandem sermone fruuntur.

Rex prior haec:

470

'Maxume Teucrorum ductor, quo sospite numquam

res equidem Troiae victas aut regna fatebor,

nobis ad belli auxilium pro nomine tanto

exiguae vires: hinc Tusco claudimur amni,

hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.

475

Sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis

iungere castra paro, quam fors inopina salutem

ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.

Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto

urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam

480

gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.

Hanc multos florentem annos rex deinde superbo

imperio et saevis tenuit Mezentius armis.

Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

effera? Di capiti ipsius generique reservent!

485

Mortua quin etiam iungebat corpora vivis

componens manibusque manus atque oribus ora,

tormenti genus, et sanie taboque fluentis

complexu in misero longa sic morte necabat.

at fessi tandem cives infanda furentem

490

armati circumsistunt ipsumque domumque,

obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.

Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros

confugere et Turni defendier hospitis armis.

Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis:

495

regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.

his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.

Toto namque fremunt condensae litore puppes

Signaque ferre iubent; retinet longaevus haruspex

fata canens, ''O Maeoniae delecta iuventus,

500

flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem

fert dolor et merita accendit Mezentius ira,

nulli fas Italo tantam subiungere gentem:

externos optate duces''; tum Etrusca resedit

hoc acies campo, monitis exterrita divom.

505

Ipse oratores ad me regnique coronam

cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,

succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.

Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus

invidet imperium seraeque ad fortia vires.

510

natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella

hinc partem patriae traheret. Tu, cuius et annis

et generi fatum indulgent, quem numina poscunt,

ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.

hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,

515

Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro

militiam et grave Martis opus, tua cernere facta

adsuescat primis et te miretur ab annis.

Arcadas huic equites bis centum, robora pubis

lecta dabo totidemque suo tibi nomine Pallas.'

520

Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant

Aeneas Anchisiades et fidus Achates

multaque dura suo tristi cum corde putabant,

ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.

Namque inproviso vibratus ab aethere fulgor

525

cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente

Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.

Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens:

arma inter nubem caeli regione serena

per sudum rutilare vident et pulsa tonare.

530

Obstipuere animis alii, sed Troius heros

agnovit sonitum et divae promissa parentis.

Tum memorat: 'Ne vero, hospes, ne quaere profecto,

quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.

Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,

535

si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras

laturam auxilio.

Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant;

quas poenas mihi, Turne, dabis; quam multa sub undas

scuta virum galeasque et fortia corpora volves,

540

Thybri pater! Poscant acies et foedera rumpant.'

Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto

et primum Herculeis sopitas ignibus aras

excitat hesternumque larem parvosque penatis

laetus adit: mactant lectas de more bidentis

545

Euandrus pariter, pariter Troiana iuventus.

Post hinc ad navis graditur sociosque revisit.

Quorum de numero qui sese in bella sequantur

praestantis virtute legit; pars cetera prona

fertur aqua segnisque secundo defluit amni,

550

nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.

Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;

ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis

pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis.

Fama volat parvam subito volgata per urbem,

555

ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis.

vota metu duplicant matres, propiusque periclo

it timor, et maior Martis iam apparet imago.

tum pater Evandrus dextram complexus euntis

haeret. inexpletus lacrimans, ac talia fatur:

560

'O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,

(qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa

stravi scutorumque incendi victor acervos

et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,

nascenti cui tris animas Feronia mater

565

(horrendum dictu) dederat; terna arma movenda,

ter Leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis

abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis:

non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,

nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam

570

huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset

funera, tam multis viduasset civibus urbem.

At vos, o superi, et divom tu maxume rector

Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis

et patrias audite preces. Si numina vestra

575

incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,

si visurus eum vivo et venturus in unum:

vitam oro, patior quemvis durare laborem.

Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris:

nunc O nunc liceat crudelem abrumpere vitam,

580

dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,

dum te, care puer, mea sera et sola voluptas,

complexu teneo, gravior neu nuntius auris

volneret.' Haec genitor digressu dicta supremo

fundebat: famuli conlapsum in tecta ferebant.

585

Iamque adeo exierat portis equitatus apertis,

Aeneas inter primos et fidus Achates,

inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallas

in medio chlamyde et pictis conspectus in armis:

qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,

590

quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,

extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.

Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur

pulveream nubem et fulgentis aere catervas.

Olli per dumos, qua proxuma meta viarum,

595

armati tendunt; it clamor, et agmine facto

quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.

Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,

religione patrum late sacer; undique colles

inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.

600

Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,

arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,

qui primi finis aliquando habuere Latinos:

haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant

castra locis, celsoque omnis de colle videri

605

iam poterat legio et latis tendebat in arvis.

Huc pater Aeneas et bello lecta iuventus

succedunt fessique et equos et corpora curant.

At Venus aetherios inter dea candida nimbos

dona ferens aderat; natumque in valle reducta

610

ut procul egelido secretum flumine vidit,

talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:

'En perfecta mei promissa coniugis arte

munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos

aut acrem dubites in proelia poscere Turnum:'

615

Dixit et amplexus nati Cytherea petivit,

arma sub adversa posuit radiantia quercu.

Ille, deae donis et tanto laetus honore,

expleri nequit atque oculos per singula volvit

miraturque interque manus et bracchia versat

620

terribilem cristis galeam flammasque vomentem

fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem

sanguineam ingentem, qualis cum caerula nubes

solis inardescit radiis longeque refulget;

tum levis ocreas electro auroque recocto

625

hastamque et clipei non enarrabile textum.

Illic res Italas Romanorumque triumphos

haud vatum ignarus venturique inscius aevi

fecerat ignipotens, illic genus omne futurae

stirpis ab Ascanio. pugnataque in ordine bella.

630

fecerat et viridi fetam Mavortis in antro

procubuisse lupam, geminos huic ubera circum

ludere pendentis pueros et lambere matrem

impavidos, illam tereti cervice reflexa

mulcere alternos et corpora fingere lingua.

635

Nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas

consessu caveae magnis circensibus actis

addiderat subitoque novum consurgere bellum

Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.

Post idem inter se posito certamine reges

640

armati Iovis ante aram paterasque tenentes

stabant et caesa iungebant foedera porca.

Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae

distulerant, at tu dictis, Albane, maneres,

raptabatque viri mendacis viscera Tullus

645

per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.

Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat

accipere ingentique urbem obsidione premebat:

Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.

Illum indignanti similem similemque minanti

650

aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles

et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.

In summo custos Tarpeiae Manlius arcis

stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,

Romuleoque recens horrebat regia culmo.

655

Atque hic auratis volitans argenteus anser

porticibus Gallos in limine adesse canebat.

Galli per dumos aderant arcemque tenebant,

defensi tenebris et dono noctis opacae:

aurea caesaries ollis atque aurea vestis,

660

virgatis lucent sagulis, tum lactea colla

auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant

gaesa manu, scutis protecti corpora longis.

Hic exsultantis Salios nudosque Lupercos

lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo

665

extuderat, castae ducebant sacra per urbem

pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit

Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,

et scelerum poenas et te, Catilina, minaci

pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,

670

secretosque pios, his dantem iura Catonem.

Haec inter tumidi late maris ibat imago

aurea, sed fluctu spumabant caerula cano;

et circum argento clari delphines in orbem

aequora verrebant caudis aestumque secabant.

675

In medio classis aeratas, Actia bella,

cernere erat, totumque instructo Marte videres

fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.

Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar

cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,

680

stans celsa in puppi; geminas cui tempora flammas

laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.

Parte alia ventis et dis Agrippa secundis

arduus agmen agens; cui, belli insigne superbum,

tempora navali fulgent rostrata corona.

685

Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,

victor ab Aurorae populis et litore rubro,

Aegyptum viresque Orientis et ultima secum

Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.

Una omnes ruere, ac totum spumare reductis

690

convolsum remis rostrisque tridentibus aequor.

alta petunt: pelago credas innare revolsas

Cycladas aut montis concurrere montibus altos,

tanta mole viri turritis puppibus instant.

stuppea flamma manu telisque volatile ferrum

695

spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.

Regina in mediis patrio vocat agmina sistro

necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.

omnigenumque deum monstra et latrator Anubis

contra Neptunum et Venerem contraque Minervam

700

tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors

caelatus ferro tristesque ex aethere Dirae,

et scissa gaudens vadit Discordia palla,

quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.

Actius haec cernens arcum tendebat Apollo

705

desuper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,

omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.

Ipsa videbatur ventis regina vocatis

vela dare et laxos iam iamque inmittere funis.

Illam inter caedes pallentem morte futura

710

fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri,

contra autem magno maerentem corpore Nilum

pandentemque sinus et tota veste vocantem

caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.

At Caesar, triplici invectus Romana triumpho

715

moenia, dis Italis votum inmortale sacrabat,

maxuma tercentum totam delubra per urbem.

Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;

omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;

ante aras terram caesi stravere iuvenci.

720

Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi,

dona recognoscit populorum aptatque superbis

postibus; incedunt victae longo ordine gentes,

quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.

Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,

725

hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos

finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,

extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,

indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.

Talia per clipeum Volcani, dona parentis,

730

miratur rerumque ignarus imagine gaudet,

attollens umero famamque et fata nepotum.