Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis

Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

5

Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:

'Turne, quod optanti divom promittere nemo

auderet, volvenda dies en attulit ultro.

Aeneas urbe et sociis et classe relicta

sceptra Palatini sedemque petit Euandri.

10

Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes

Lydorumque manum collectos armat agrestis.

Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere currus.

Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'

Dixit et in caelum paribus se sustulit alis

15

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas

sustulit ac tali fugientem est voce secutus:

'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam

detulit in terras? Unde haec tam clara repente

20

tempestas? Medium video discedere caelum

palantisque polo stellas. Sequor omina tanta,

quisquis in arma vocas.' Et sic effatus ad undam

processit summoque hausit de gurgite lymphas,

multa deos orans, oneravitque aethera votis.

25

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,

dives equum, dives pictai vestis et auri;

Messapus primas acies, postrema coercent

Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus,

[vertitur arma tenens et toto vertice supra est.]

30

Ceu septem surgens sedatis amnibus altus

per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus

cum refluit campis et iam se condidit alveo.

Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem

prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.

35

Primus ab adversa conclamat mole Caicus:

'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?

Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,

hostis adest, heia!' Ingenti clamore per omnis

condunt se Teucri portas et moenia complent.

40

Namque ita discedens praeceperat optumus armis

Aeneas: siqua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;

castra modo et tutos servarent aggere muros.

Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,

45

obiciunt portas tamen et praecepta facessunt

armatique cavis expectant turribus hostem.

Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmen

viginti lectis equitum comitatus, et urbi

improvisus adest; maculis quem Thracius albis

50

portat equus cristaque tegit galea aurea rubra.

'Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?

En,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,

principium pugnae, et campo sese arduus infert.

Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur

55

horrisono: Teucrum mirantur inertia corda,

non aequo dare se campo, non obvia ferre

arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc

lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.

Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

60

cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,

nocte super media; tuti sub matribus agni

balatum exercent, ille asper et improbus ira

saevit in absentis, collecta fatigat edendi

ex longo rabies et siccae sanguine fauces:

65

haud aliter Rutulo muros et castra tuenti

ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.

Qua temptet ratione aditus et quae via clausos

excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?

Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,

70

aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,

invadit sociosque incendia poscit ovantis

atque manum pinu flagranti fervidus implet.

Tum vero incumbunt, urget praesentia Turni,

atque omnis facibus pubes accingitur atris.

75

Diripuere focos; piceum fert fumida lumen

taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucris

avertit? Tantos ratibus quis depulit ignes?

Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.

80

Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida

Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,

ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum

vocibus his adfata Iovem: 'Da, nate, petenti,

quod tua cara parens domito te poscit Olympo.

85

[Pinea silva mihi, multos dilecta per annos]

lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

nigranti picea trabibusque obscurus acernis:

has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,

laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.

90

Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem:

ne cursu quassatae ullo neu turbine venti

vincantur, prosit nostris in montibus ortas.'

Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:

'O genetrix, quo fata vocas, aut quid petis istis?

95

Mortaline manu factae immortale carinae

fas habeant certusque incerta pericula lustret

Aeneas? Cui tanta deo permissa potestas?

Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt

Ausonios olim, quaecumque evaserit undis

100

Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,

mortalem eripiam formam magnique iubebo

aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

et Galatea secant spumantem pectore pontum.

Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

105

per pice torrentis atraque voragine ripas

adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae

debita complerant, cum Turni iniuria Matrem

admonuit ratibus sacris depellere taedas.

110

Hic primum nova lux oculis offulsit et ingens

visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus

Idaeique chori; tum vox horrenda per auras

excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:

'Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis

115

neve armate manus: maria ante exurere Turno

quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,

ite deae pelagi: genetrix iubet.' Et sua quaeque

continuo puppes abrumpunt vincula ripis

delphinumque modo demersis aequora rostris

120

ima petunt. Hinc virgineae (mirabile monstrum)

quot prius aeratae steterant ad litora prorae

reddunt se totidem facies pontoque feruntur.

Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse

turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis

125

rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.

At non audaci Turno fiducia cessit;

ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:

Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse

auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes

130

exspectans Rutulos. Ergo maria invia Teucris

nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est.

Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes

arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent,

siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:

135

sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva

fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contra

fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,

coniuge praerepta: nec solos tangit Atridas

iste dolor solisque licet capere arma Mycenis.

140

Sed periisse semel satis est: peccare fuisset

ante satis penitus modo non genus omne perosos

femineum. Quibus haec medii fiducia valli

fossarumque morae, leti discrimina parva,

dant animos. At non viderunt moenia Troiae

145

Neptuni fabricata manu considere in ignis?

'Sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum

apparat et mecum invadit trepidantia castra.'

Non armis mihi Volcani, non mille carinis

est opus in Teucros; addant se protinus omnes

150

Etrusci socios, tenebras et inertia furta

Palladii caesis summae custodibus arcis

ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:

luce palam certum est igni circumdare muros.

Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga

155

esse ferant, decumum quos distulit Hector in annum.

Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,

quod superest, laeti bene gestis corpora rebus

procurate, viri, et pugnam sperate parari.'

Interea vigilum excubiis obsidere portas

160

cura datur Messapo et moenia cingere flammis.

Bis septem Rutuli, muros qui milite servent,

delecti; ast illos centeni quemque sequuntur

purpurei cristis iuvenes auroque corusci.

Discurrunt variantque vices fusique per herbam

165

indulgent vino et vertunt crateras aenos.

Conlucent ignes, noctem custodia ducit

insomnem ludo.

Haec super e vallo prospectant Troes et armis

alta tenent, nec non trepidi formidine portas

170

explorant pontisque et propugnacula iungunt,

tela gerunt. Instat Mnestheus acerque Serestus,

quos pater Aeneas, siquando adversa vocarent,

rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.

Omnis per muros legio, sortita periclum,

175

excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.

Nisus erat portae custos, acerrimus armis,

Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida

venatrix iaculo celerem levibusque sagittis;

it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

180

non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma,

ora puer prima signans intonsa iuventa.

His amor unus erat, pariterque in bella ruebant:

tum quoque communi portam statione tenebant.

Nisus ait: 'Dine hunc ardorem mentibus addunt,

185

Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?

Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum

mens agitat mihi nec placida contenta quietest.

Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum.

Lumina rara micant; somno vinoque soluti

190

procubuere; silent late loca: percipe porro,

quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.

Aenean acciri omnes, populusque patresque,

exposcunt mittique viros, qui certa reportent.

Si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti

195

fama sat est), tumulo videor reperire sub illo

posse viam ad muros et moenia Pallantea.'

Obstipuit magno laudum percussus amore

Euryalus; simul his ardentem adfatur amicum:

'Mene igitur socium summis adiungere rebus,

200

Nise, fugis? Solum te in tanta pericula mittam?

Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,

Argolicum terrorem inter Troiaeque labores

sublatum erudiit, nec tecum talia gessi,

magnanimum Aenean et fata extrema secutus:

205

est hic, est animus lucis contemptor et istum

qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'

Nisus ad haec: 'Equidem de te nil tale verebar

nec fas, non, ita me referat tibi magnus ovantem

Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.

210

Sed siquis, quae multa vides discrimine tali,

siquis in adversum rapiat casusve deusve,

te superesse velim; tua vita dignior aetas.

Sit qui me raptum pugna pretiove redemptum

mandet humo solita aut siqua id Fortuna vetabit,

215

absenti ferat inferias decoretque sepulchro.

Neu matri miserae tanti sim causa doloris,

quae te sola, puer, multis e matribus ausa

persequitur magni nec moenia curat Acestae,'

Ille autem: 'Causas nequiquam nectis inanis,

220

nec mea iam mutata loco sententia cedit:

adceleremus,' ait. Vigiles simul excitat, illi

succedunt servantque vices: statione relicta

ipse comes Niso graditur, regemque requirunt.

Cetera per terras omnis animalia somno

225

laxabant curas et corda oblita laborum:

ductores Teucrum primi et delecta iuventus

consilium summis regni de rebus habebant,

quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.

Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes,

230

castrorum et campi medio. Tum Nisus et una

Euryalus confestim alacres admittier orant:

rem magnam, pretiumque morae fore. Primus Iulus

accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.

Tum sic Hyrtacides: 'Audite O mentibus aequis,

235

Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis,

quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti

conticuere; locum insidiis conspeximus ipsi,

qui patet in bivio portae, quae proxuma ponto;

interrupti ignes, aterque ad sidera fumus

240

erigitur: si fortuna permittitis uti

quaesitum Aenean et moenia Pallantea,

mox hic cum spoliis ingenti caede peracta

adfore cernetis. Nec nos via fallit euntis:

vidimus obscuris primam sub vallibus urbem

245

venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.'

Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:

'Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,

non tamen omnino Teucros delere paratis,

cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis

250

pectora.' Sic memorans umeros dextrasque tenebat

amborum et voltum lacrimis atque ora rigabat.

'Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis

praemia posse rear solvi? Pulcherrima primum

di moresque dabunt vestri; tum cetera reddet

255

actutum pius Aeneas atque integer aevi

Ascanius, meriti tanti non immemor umquam.'

'Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'

excipit Ascanius,' per magnos, Nise, penatis

Assaracique larem et canae penetralia Vestae

260

obtestor; quaecumque mihi fortuna fidesque est,

in vestris pono gremiis: revocate parentem,

reddite conspectum; nihil illo triste recepto.

Bina dabo argento perfecta atque aspera signis

pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,

265

et tripodas geminos, auri duo magna talenta,

cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.

Si vero capere Italiam sceptrisque potiri

contigerit victori et praedae dicere sortem,

vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis

270

aureus: ipsum illum, clipeum cristasque rubentis

excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.

Praeterea bis sex genitor lectissima matrum

corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,

insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.

275

Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas

insequitur, venerande puer, iam pectore toto

accipio et comitem casus complector in omnis.

Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus;

seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum

280

verborumque fides.' Contra quem talia fatur

Euryalus: 'Me nulla dies tam fortibus ausis

dissimilem arguerit; tantum, fortuna secunda

aut adversa cadat. Sed te super omnia dona

unum oro, genetrix Priami de gente vetusta

285

est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus

mecum excedentem, non moenia regis Acestae.

Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli est

inque salutatam linquo: nox et tua testis

dextera, quod nequeam lacrumas perferre parentis

290

at tu, oro, solare inopem et succurre relictae.

Hanc sine me spem ferre tui: audentior ibo

in casus omnis.' Percussa mente dedere

Dardanidae lacrimas; ante omnis pulcher Iulus,

atque animum patriae strinxit pietatis imago.

295

Tum sic effatur:

'Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.

Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae

solum defuerit, nec partum gratia talem

parva manet. Casus factum quicumque sequentur,

300

per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat:

quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,

haec eadem matrique tuae generique manebunt.'

Sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem

auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

305

Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna.

Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis

exuvias; galeam fidus permutat Aletes.

Protinus armati incedunt; quos omnis euntis

primorum manus ad portas iuvenumque senumque

310

prosequitur votis. Nec non et pulcher Iulus,

ante annos animumque gerens curamque virilem,

multa patri mandata dabat portanda: sed aurae

omnia discerpunt et nubibus inrita donant.

Egressi superant fossas noctisque per umbram

315

castra inimica petunt, multis tamen ante futuri

exitio. Passim somno vinoque per herbam

corpora fusa vident, arrectos litore currus,

inter lora rotasque viros, simul arma iacere,

vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus:

320

'Euryale, audendum dextra; nunc ipsa vocat res.

Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis

a tergo possit, custodi et consule longe;

haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.

Sic memorat vocemque premit; simul ense superbum

325

Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis

exstructus toto proflabat pectore somnum.

Rex idem et regi Turno gratissimus augur,

sed non augurio potuit depellere pestem.

Tris iuxta famulos temere inter tela iacentis

330

armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis

nanctus equis ferroque secat pendentia colla;

tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit

sanguine singultantem; atro tepefacta cruore

terra torique madent. Nec non Lamyrumque Lamumque

335

et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte

luserat, insignis facie, multoque iacebat

membra deo victus: felix, si protinus illum

aequasset nocti ludum in lucemque tulisset.

Impastus ceu plena leo per ovilia turbans

340

(suadet enim vesana fames) manditque trahitque

molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento:

nec minor Euryali caedes; incensus et ipse

perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,

Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque,

345

ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem,

sed magnum metuens se post cratera tegebat;

pectore in adverso totum cui comminus ensem

condidit adsurgenti et multa morte recepit.

Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta

350

vina refert moriens; hic furto fervidus instat.

Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem

deficere extremum et religatos rite videbat

carpere gramen equos: breviter cum talia Nisus.

sensit enim nimia caede atque cupidine ferri:

355

'Absistamus,' ait, 'nam lux inimica propinquat.

Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'

Multa virum solido argento perfecta relinquunt

armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.

Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis

360

cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim

quae mittit dona hospitio cum iungeret absens

Caedicus, ille suo moriens dat habere nepoti,

[post mortem bello Rutuli pugnaque potiti]

haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.

365

Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram

induit. Excedunt castris et tuta capessunt.

Interea praemissi equites ex urbe Latina,

cetera dum legio campis instructa moratur,

ibant et Turno regi responsa ferebant,

370

tercentum, scutati omnes, Volcente magistro.

Iamque propinquabant castris murosque subibant,

cum procul hos laevo flectentis limite cernunt

et galea Euryalum sublustri noctis in umbra

prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.

375

Haud temere est visum. Conclamat ab agmine Volcens

'State, viri. Quae causa viae? Quive estis in armis?

Quove tenetis iter?' Nihil illi tendere contra,

sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.

Obiciunt equites sese ad divortia nota

380

hinc atque hinc omnemque abitum custode coronant.

Silva fuit late dumis atque ilice nigra

horrida, quam densi complerant undique sentes;

rara per occultos lucebat semita calles.

Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda

385

impediunt fallitque timor regione viarum;

Nisus abit, iamque imprudens evaserat hostis

atque locos, qui post Albae de nomine dicti

Albani, tum rex stabula alta Latinus habebat,

ut stetit et frustra absentem respexit amicum.

390

'Euryale infelix, qua te regione reliqui?

Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens

fallacis silvae?' Simul et vestigia retro

observata legit dumisque silentibus errat.

Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.

395

Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris

pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis

fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,

oppressum rapit et conantem plurima frustra.

Quid faciat? Qua vi iuvenem, quibus audeat armis

400

eripere? An sese medios moriturus in enses

inferat et pulchram properet per volnera mortem?

Ocius adducto torquens hastile lacerto,

suspiciens altam Lunam sic voce precatur:

'Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,

405

astrorum decus et nemorum Latonia custos

Siqua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

dona tulit, siqua ipse meis venatibus auxi

suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi:

hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'

410

Dixerat, et toto conixus corpore ferrum

conicit: hasta volans noctis diverberat umbras

et venit aversi in tergum Sulmonis ibique

frangitur ac fisso transit praecordia ligno.

Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen

415

frigidus et longis singultibus ilia pulsat.

Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idem

ecce aliud summa telum librabat ab aure.

Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque

stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.

420

Saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam

auctorem nec quo se ardens inmittere possit.

'Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas

persolves amborum,' inquit; simul ense recluso

ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens

425

conclamat Nisus, nec se celare tenebris

amplius aut tantum potuit perferre dolorem.

Me me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,

O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste nec ausus

nec potuit, caelum hoc et conscia sidera testor,

430

tantum infelicem nimium dilexit amicum.'

Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus

transabiit costas et candida pectora rumpit.

Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus

it cruor, inque umeros cervix conlapsa recumbit:

435

purpureus veluti cum flos succisus aratro

languescit moriens lassove papavera collo

demisere caput, pluvia cum forte gravantur.

At Nisus ruit in medios solumque per omnis

Volcentem petit in solo Volcente moratur.

440

Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc

proturbant. Instat non setius ac rotat ensem

fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore

condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.

Tum super exanimum sese proiecit amicum

445

confossus placidaque ibi demum morte quievit.

Fortunati ambo! Siquid mea carmina possunt,

nulla dies umquam memori vos eximet aevo,

dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum

accolet imperiumque pater Romanus habebit.

450

Victores praeda Rutuli spoliisque potiti

Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.

Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto

exsangui et primis una tot caede peremptis,

Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa

455

corpora seminecisque viros tepidaque recentem

caede locum et plenos spumanti sanguine rivos.

Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem

Messapi et multo phaleras sudore receptas.

Et iam prima novo spargebat lumine terras

460

Tithoni croceum linquens Aurora cubile:

iam sole infuso, iam rebus luce retectis

Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,

suscitat, aeratasque acies in proelia cogit

quisque suas variisque acuunt rumoribus iras.

465

Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis

praefigunt capita et multo clamore sequuntur

Euryali et Nisi.

Aeneadae duri murorum in parte sinistra

opposuere aciem, nam dextera cingitur amni,

470

ingentisque tenent fossas et turribus altis

stant maesti; simul ora virum praefixa movebant,

nota nimis miseris atroque fluentia tabo.

Interea pavidam volitans pennata per urbem

nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris

475

Euryali. At subitus miserae calor ossa reliquit,

excussi manibus radii revolutaque pensa.

Evolat infelix et femineo ululatu,

scissa comam, muros amens atque agmina cursu

prima petit, non illa virum, non illa pericli

480

telorumque memor; caelum dehinc questibus implet:

'Hunc ego te, Euryale, aspicio? Tune illa senectae

sera meae requies, potuisti linquere solam,

crudelis? Nec te, sub tanta pericula missum,

adfari extremum miserae data copia matri?

485

Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis

alitibusque iaces, nec te, tua funera mater

produxi pressive oculos aut volnera lavi,

veste tegens, tibi quam noctes festina diesque

urgebam et tela curas solabar anilis.

490

Quo sequar, aut quae nunc artus avolsaque membra

et funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te,

nate, refers? Hoc sum terraque marique secuta?

Figite me, siqua est pietas, in me omnia tela

conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro:

495

aut tu, magne pater divom, miserere tuoque

invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,

quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'

Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis

it gemitus: torpent infractae ad proelia vires.

500

Illam incendentem luctus Idaeus et Actor

Illionei monitu et multum lacrimantis Iuli

corripiunt interque manus sub tecta reponunt.

At tuba terribilem sonitum procul aere canoro

increpuit; sequitur clamor caelumque remugit.

505

Adcelerant acta pariter testudine Volsci

et fossas implere parant ac vellere vallum.

Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,

qua rara est acies interlucetque corona

non tam spissa viris. Telorum effundere contra

510

omne genus Teucri ac duris detrudere contis,

adsueti longo muros defendere bello.

Saxa quoque infesto volvebant pondere, siqua

possent tectam aciem perrumpere: cum tamen omnis

ferre iuvat subter densa testudine casus;

515

nec iam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens,

immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,

quae stravit Rutulos late armorumque resolvit

tegmina. Nec curant caeco contendere Marte

amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo

520

missilibus certant.

Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam

pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;

at Messapus equum domitor, Neptunia proles,

rescindit vallum et scalas in moenia poscit.

525

Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,

quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus

ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;

et mecum ingentis oras evolvite belli,

[et meministis enim, divae, et memorare potestis.]

530

Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,

opportuna loco, summis quam viribus omnes

expugnare Itali summaque evertere opum vi

certabant, Troes contra defendere saxis

perque cavas densi tela intorquere fenestras.

535

Princeps ardentem coniecit lampada Turnus

et flammam adfixit lateri, quae plurima vento

corripuit tabulas et postibus haesit adesis.

Turbati trepidare intus frustraque malorum

velle fugam. Dum se glomerant retroque residunt

540

in partem, quae peste caret, tum pondere turris

procubuit subito et caelum tonat omne fragore.

Semineces ad terram, immani mole secuta,

confixique suis telis et pectora duro

transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor

545

et Lycus elapsi. Quorum primaevus Helenor,

Maeonio regi quem serva Licymnia furtim

sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,

ense levis nudo parmaque inglorius alba;

isque ubi se Turni media inter milia vidit,

550

hinc acies atque hinc acies adstare Latinas:

ut fera, quae densa venantum saepta corona

contra tela furit seseque haud nescia morti

inicit et saltu supra venabula fertur,

haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis

555

inruit et, qua tela videt densissima, tendit.

At pedibus longe melior Lycus inter et hostis

inter et arma fuga muros tenet altaque certat

prendere tecta manu sociumque attingere dextras.

Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,

560

increpat his victor: 'Nostrasne evadere, demens,

sperasti te posse manus?' Simul adripit ipsum

pendentem et magna muri cum parte revellit.

Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum

sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis

565

quaesitum aut matri multis balatibus agnum

Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor

tollitur: invadunt et fossas agere complent;

ardentis taedas alii ad fastigia iactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis

570

Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem,

Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,

hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,

Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,

Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque

575

et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan,

Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae

strinxerat: ille manum proiecto tegmine demens

ad volnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta

et laevo infixa est lateri manus abditaque intus

580

spiramenta animae letali volnere rupit.

Stabat in egregiis Arcentis filius armis,

pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,

insignis facie, genitor quem miserat Arcens,

eductum Matris luco Symaethia circum

585

flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:

stridentem fundam positis Mezentius hastis

ipse ter adducta circum caput egit habena

et media adversi liquefacto tempora plumbo

diffidit ac multa porrectum extendit harena.

590

Tum primum bello celerem intendisse sagittam

dicitur ante feras solitus terrere fugaces

Ascanius fortemque manu fudisse Numanum,

cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem

germanam nuper thalamo sociatus habebat.

595

Is primam ante aciem digna atque indigna relatu

vociferans tumidusque novo praecordia regno

ibat et ingentem sese clamore ferebat:

'Non pudet obsidione iterum valloque teneri,

bis capti Phryges, et morti praetendere muros?

600

En qui nostra sibi bello conubia poscunt!

Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit

Non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:

durum a stirpe genus natos ad flumina primum

deferimus saevoque gelu duramus et undis,

605

venatu invigilant pueri silvasque fatigant,

flectere ludus equos et spicula tendere cornu.

At patiens operum parvoque adsueta iuventus

aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.

Omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum

610

terga fatigamus hasta; nec tarda senectus

debilitat vires animi mutatque vigorem:

canitiem galea premimus, semperque recentis

comportare iuvat praedas et vivere rapto.

Vobis picta croco et fulgenti murice vestis,

615

desidiae cordi, iuvat indulgere choreis,

et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.

O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta

Dindyma ubi adsuetis biforem dat tibia cantum!

Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris

620

Idaeae sinite arma viris et cedite ferro.'

Talia iactantem dictis ac dira canentem

non tulit Ascanius nervoque obversus equino

contendit telum diversaque bracchia ducens

constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:

625

'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis.

Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona

et statuam ante aras aurata fronte iuvencum

candentem pariterque caput cum matre ferentem,

iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'

630

Audiit et caeli Genitor de parte serena

intonuit laevum, sonat una fatifer arcus:

effugit horrendum stridens adducta sagitta

perque caput Remuli venit et cava tempora ferro

traicit. 'I, verbis virtutem inlude superbis!

635

His capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.'

Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur

laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.

Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo

desuper Ausonias acies urbemque videbat,

640

nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum:

'Macte nova virtute, puer: sic itur ad astra,

dis genite et geniture deos. Iure omnia Bella

gente sub Assaraci fato ventura resident,

nec te Troia capit.' Simul haec effatus ab alto

645

aethere se misit, spirantis dimovet auras

Ascaniumque petit. Forma tum vertitur oris

antiquum in Buten; hic Dardanio Anchisae

armiger ante fuit fidusque ad limina custos,

tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo

650

omnia longaevo similis, vocemque coloremque

et crinis albos et saeva sonoribus arma,

atque his ardentem dictis adfatur Iulum:

'Sit satis, Aenide, telis impune Numanum

oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus, Apollo

655

concedit laudem et paribus non invidet armis:

cetera parce, puer, bello.' Sic orsus Apollo

mortalis medio aspectus sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

Agnovere deum proceres divinaque tela

660

Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem.

Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi

Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus

succedunt animasque in aperta pericula mittunt.

It clamor totis per propugnacula muris,

665

intendunt acris arcus amentaque torquent.

Sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque

dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:

quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis

verberat imber humum, quam multa grandine nimbi

670

in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus austris

torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.

Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,

quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera

abietibus iuvenes patriis et montibus aequos,

675

portam, quae ducis imperio commissa, recludunt,

freti animis, ultroque invitant moenibus hostem.

Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant,

armati ferro et cristis capita alta corusci:

quales aeriae liquentia flumina circum,

680

sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum,

consurgunt geminae quercus intonsaque caelo

attollunt capita et sublimi vertice nutant.

inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis

continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis

685

et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon

agminibus totis: at versi terga dedere

aut ipso portae posuere in limine vitam.

Tum magis increscunt animis discordibus irae;

et iam collecti Troes glomerantur eodem

690

et conferre manum et procurrere longius audent.

Ductori Turno diversa in parte furenti

turbantique viros perfertur nuntius, hostem

fervere caede nova et portas praebere patentis.

Deserit inceptum atque immani concitus ira

695

Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos.

Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,

Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,

coniecto sternit iaculo; volat Itala cornus

aera per tenerum stomachoque infixa sub altum

700

pectus abit: reddit specus atri volneris undam

spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,

tum Bitian ardentem oculis animisque frementem

non iaculo, neque enim iaculo vitam ille dedisset,

705

sed magnum stridens contorta phalarica venit,

fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga

nec duplici squama lorica fidelis et auro

sustinuit: conlapsa ruunt immania membra.

Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens.

710

Talis in Euboico Baiarum litore quondam

saxea pila cadit, magnis quam molibus ante

constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam

prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit:

miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae;

715

tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile

Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.

Hic Mars armipotens animum viresque Latinis

addidit et stimulos acris sub pectore vertit

immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.

720

Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae

bellatorque animo deus incidit.

Pandarus ut fuso germanum corpore cernit

et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,

portam vi magna converso cardine torquet,

725

obnixus latis umeris, multosque suorum

moenibus exclusos duro in certamine linquit;

ast alios secum includit recipitque ruentis,

demens, qui Rutulum in medio non agmine regem

viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,

730

immanem veluti pecora inter inertia tigrim

Continuo nova lux oculis effulsit, et arma

horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae

sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit:

agnoscunt faciem invisam atque immania membra

735

turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens

emicat et mortis fraternae fervidus ira

effatur: 'Non haec dotalis regia Amatae,

nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.

Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.'

740

Olli subridens sedato pectore Turnus:

'Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram:

hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'

Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo

intorquet summis adnixus viribus hastam:

745

excepere aurae volnus; Saturnia Iuno

detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.

'At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,

effugies; neque enim is teli nec volneris auctor.'

Sic ait et sublatum alte consurgit in ensem

750

et mediam ferro gemina inter tempora frontem

dividit inpubesque immani volnere malas.

Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus:

conlapsos artus atque arma cruenta cerebro

sternit humi moriens, atque illi partibus aequis

755

huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.

Diffugiunt versi trepida formidine Troes:

et si continuo victorem ea cura subisset,

rumpere claustra manu sociosque immittere portis,

ultimus ille dies bello gentique fuisset;

760

sed furor ardentem caedisque insana cupido

egit in adversos.

Principio Phalerim et succiso poplite Gygen

excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas

in tergum, Iuno vires animumque ministrat;

765

addit Halym comitem et confixa Phegea parma,

ignaros deinde in muris Martemque cientis

Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.

Lyncea tendentem contra sociosque vocantem

vibranti gladio conixus ab aggere dexter

770

occupat; huic uno desectum comminus ictu

cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum

vastatorem Amycum, quo non felicior alter

ungere tela manu ferrumque armare veneno,

et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,

775

Crethea Musarum comitem, cui carmina semper

et citharae cordi numerosque intendere nervis.

[Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.]

Tandem ductores audita caede suorum

conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,

780

palantisque vident socios hostemque receptum.

Et Mnestheus: 'Quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.

'Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis?

Unus homo et vestris, o cives, undique saeptus

aggeribus tantas strages inpune per urbem

785

ediderit, iuvenum primos tot miserit Orco?

Non infelicis patriae veterumque deorum

et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?'

Talibus accensi firmantur et agmine denso

consistunt. Turnus paulatim excedere pugna

790

et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda

acrius hoc Teucri clamore incumbere magno

et glomerare manum. Ceu saevum turba leonem

cum telis premit infensis, at territus ille,

asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga

795

ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra

ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque:

haud aliter retro dubius vestigia Turnus

improperata refert, et mens exaestuat ira.

Quin etiam bis tum medios invaserat hostis,

800

bis confusa fuga per muros agmina vertit;

sed manus e castris propere coit omnis in unum,

nec contra vires audet Saturnia Iuno

sufficere, aeriam caelo nam Iuppiter Irim

demisit germanae haud mollia iussa ferentem,

805

ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.

Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum

dextra valet: iniectis sic undique telis

obruitur. Strepit adsiduo cava tempora circum

tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,

810

discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo

ictibus: ingeminant hastis et Troes et ipse

fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor

liquitur et piceum, nec respirare potestas,

flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.

815

Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis

in fluvium dedit: ille suo cum gurgite flavo

accepit venientem ac mollibus extulit undis

et laetum sociis abluta caede remisit.